Nazwa Romantyzm” pochodzi od słowa „romanus” czyli rzymski. Średniowieczne określenie „lingua romana” odnosiło się jednak nie do łaciny, ale do języka ludowego, który łączył łacinę z elementami ojczystymi.
Cechy charakterystyczne romantyzmu
- postawienie uczucia ponad rozumem, bo to ono najbardziej pomaga człowiekowi poznać tajemnice życia i świata;- możliwość nawiązania kontaktu ze światem nadprzyrodzonym;
- pojawienie się w literaturze wątków fantastycznych, baśniowych, fantastycznych, korzystanie z podań i legend;
- tajemniczość;
- nawiązanie do motywów historycznych, w szczególności średniowiecznych;
- orientalizm;
- złamanie reguł i zasad klasycznej poetyki, która krępowała rozwój jednostki;
- indywidualizm.
Typy bohaterów romantycznych
Bohater bajroniczny – stworzony przez Byrona („Giaur”). Cechuje go bunt wobec świata, konwencji, norm. Samotnie walczy przeciw tym normom, najczęściej z wysokich pobudek, takich jak patriotyzm i miłość, niestety przegrywa. Jest tajemniczy, znamy tylko fragmenty jego życia. Targają nim silne namiętności i emocje, które nim całkowicie go kontrolują. Prowadzi to do zbrodni. Jest indywidualistą, ma silnie rozbudowane poczucie własnej wartości i wyższości, jest dumny i niezależny. Jest przede wszystkim romantycznym buntownikiem.Bohater werteryczny posiada przesadnie wybujałą uczuciowość. Patrzy na świat przez pryzmat swoich marzeń oraz poezji. Nie zgadza się na panujące konwencje moralne i obyczajowe, ale nie podejmuje zdecydowanego, konkretnego działania. Cechuje go silne poczucie bezsensowności istnienia, dąży do samozagłady, życie kończy najczęściej samobójstwem. (J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera”).
Bohater wallenrodyczny działa motywowany wysokimi patriotycznymi pobudkami. Dla Ojczyzny poświęca własne dobro osobiste i szczęście ukochanej. Jest rozdarty między ojczyzną a rodziną. W ostateczności wybiera ojczyznę. Poświęca dla niej wszystko, nawet honor.
Koncepcja poety i poezji w utworach romantycznych
Poeta jest uważany za przywódcę duchowego narodu, wieszcza, drogowskaz. Jest postacią wyjątkową, obdarzoną przez Boga licznymi przymiotami. Niezwykle często poeta jest bohaterem. Bohater romantyczny jest człowiekiem, który przeżywa tragiczny konflikt spowodowany konfliktem pomiędzy wyznawanymi ideałami a zastaną rzeczywistością, jest to człowiek niepogodzony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntuje się przeciwko obowiązującym normom społecznym i kulturalnym oraz obyczajowym. Bohater romantyczny jest indywidualistą i człowiekiem o przebogatym życiu wewnętrznym, jest pełen sprzeczności, wahań i rozterek.Cechą bohatera romantycznego jest przeżywanie wielkiej romantycznej miłości, która jest wielką namiętnością, zdaniem romantyków dowodzi dominacji uczuć nad rozumem. Miłość romantyczna jest prawie zawsze nieszczęśliwa i doprowadza bohatera do samobójstwa. W romantyzmie powstała też nowa koncepcja poezji i poety jako wieszcza i geniusza – wprowadzili ją niemieccy teoretycy romantyzmu. Poeta w takim ujęciu jest najwyższym prorokiem i prawodawcą, przedstawicielem samego Boga. Literatura danego narodu ma za zadanie przedstawiać jego przeszłe i teraźniejsze dzieje, opiewać bohaterów, a w razie potrzeby podtrzymywać na duchu i motywować do walki z wrogiem.
W literaturze romantycznej polskiej, tak samo jak i w literaturze innych krajów w Europie, które znajdowały się w niewoli, podstawowym tematem było zagadnienie walki narodowo-wyzwoleńczej. Bohaterowie wszystkie swoje działania podporządkowali idei odzyskania niepodległości i w razie złożyli życie w ofierze, stając się w ten sposób wzorcem do naśladowania.
Charakterystyczne gatunki literackie romantyzmu
dramat romantyczny – swój początek ma w dramaturgii Szekspira: nie przestrzegana jest zasada trzech jedności, rezygnacja z chóru, nie ma "decorum", bo partie tragiczne mieszają z komicznymi; posiada luźną kompozycją. Może niepełną i niechronologiczną numerację części - „Dziady”. Kolejne sceny luźno, bez wynikania logicznego, wiąż się ze sobą. Był gatunkiem dominującym.
powieść poetycka - rodzaj poematu epickiego, powstała w romantyzmie, składa się z elementów lirycznych i dramatycznych. Dzięki fragmentaryczności i inwersyjności fabuły wytworzone zostaje napięcie i tajemniczość. Narrator ukazuje swe uczucia poprzez nastrojowe opisy, liryczne komentarze i refleksje. Tło zdarzeń bardzo często jest historyczne (rzecz najczęściej dzieje się w średniowieczu), czasem też orientalne. Powieści poetyckie pisali Scott i Byron.
ballada – swój początek ma w średniowiecznych epickich pieśniach ludowych. W Polsce połączono ją z cechami epickiej dumy, przekształciła się w rymowany utwór poetycki, który łączy epicką opowieść o nadprzyrodzonym zdarzeniu z lirycznym komentarzem oraz dramatyzmem dialogowego ujęcia. Istotne jest pomieszanie elementów lirycznych (emocjonalność, nastrojowość, niezwykłość) z epickimi (retrospekcja, narracyjność) i dramatycznymi (bohaterowie w ruchu i sytuacji). Ballada opowiada o sytuacji jednostki zmagającej się z losem i problemami moralnymi (wolność, wierność i zdrada, wina i kara itd.).
poemat dygresyjny – treść jest tu okazją dla narratora do snucia wszelkich uwag, wspomnień i refleksji, ma to zazwyczaj charakter liryczny, żartobliwy, satyryczny, albo polemiczny. Fabuła jest rozbita na mniejsze epizody, które łączy postać głównego bohatera, na pierwszym planie jest natomiast sam narrator. Poemat dygresyjny swe triumfy święcił w romantyzmie i jest znakomitym przykładem romantycznego pomieszania ze sobą różnych rodzajów literackich, a także wprowadzania podmiotowości. Poematy dygresyjne tworzyli: Byron, a w Polsce Słowacki ("Beniowski").
epopeja -> starożytność.
komedia -> oświecenie.
Ugrupowania polityczne okresu romantyzmu
Hotel Lambert był stronnictwem arystokratyczno-monarchistycznym – przewodził mu książę Adam Czartoryski. Sposobem na odzyskanie niepodległości były zabiegi dyplomatyczne, zjednujące Francję, Anglię, Turcję.Przewodniczącym Komitetu Narodowego Polskiego był Joachim Lelewel.
Lelewel założył też Zjednoczoną Emigrację Polską. Wysuwał koncepcję, by Polacy i Rosjanie wspólnie walczyli z caratem. W 1832 r stworzył odezwę Pt. "Odezwa Komitetu Narodowego do Rosjan". Poglądy Lelewela opisywało czasopismo "Pielgrzym Polski", które redagował Eustachy Januszkiewicz z pomocą Mickiewicza.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1862 – skupione wokół "Demokraty Polskiego", działali w nim Wiktor Heltman, Tadeusz Krępowiecki i Stanisław Worcell. Podstawowym tekstem Towarzystwa był "Manifest", w którym nakreślone zostało jego stanowisko w sprawie niepodległości oraz kwestii chłopskiej.
Rozwój literatury w kraju w latach 1831-1863
1. Zabór austriackiLwów – w noworoczniku "Ziewonia" skupiali się pisarzy i poeci, m.in. August Bielowski, Lucjan Siemieński oraz Seweryn Goszczyński. Działalność literacka była połączona najczęściej z działalnością spiskową, w ten sposób powiązano romantyczne ideały i polityczną praktykę. Z tym środkiem związany był również Aleksander Fredro oraz Wincenty Pol.
W Rzeczpospolitej Krakowskiej działał Edmund Wasilewski, autor "Pieśni żeglarzy", "Hymnu orłów" i "Krakowiaków" oraz Gustaw Ehrenberg, a po 1845 roku też Kornel Ujejski.
2. Zabór pruski
W roku 1838 powstała biblioteka Edwarda Raczyńskiego, a 10 lat potem rozpoczęto wydawać czasopisma "Tygodnik Literacki" Antoniego Woykowskiego i "Orędownik Naukowy". Z "Tygodnikiem" nawiązał współpracę bardzo dobry krytyk literacki i filozof Edward Dembowski, który napisał "O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim" i "Piśmiennictwa polskiego w zarysie". Był on czołowym przedstawicielem polskiej myśli rewolucyjno-demokratycznej. Najbardziej znanym poetą z regionu Wielkopolski był Ryszard Berwiński. Z Poznaniem byli związani też August Cieszkowski, Bronisław Trentowski i Karol Libelt.
3. Zabór rosyjski
W Warszawie Dembowski założył czasopismo "Przegląd Naukowy". Współpracowali z nim Hipolit Skimborowicz, Narcyza Żmichowska, poeta Karol Baliński i publicysta Henryk Kamieński. Inną grupą była cyganeria warszawska, wyznająca nonkonformizm moralno- obyczajowy. Należeli do niej Józef Dziekoński, Włodzimierz Wolski, Teofil Lenartowicz, Cyprian Kamil Norwid. Wydawano czasopisma "Biblioteka Warszawska" i "Kurier Warszawski". W Wilnie prekursorem był Józef Ignacy Kraszewski, pracujący w naukowo-literackim piśmie "Athenaeum", a także twórca polskiej opery narodowej Stanisław Moniuszko oraz Władysław Syrokomla. W działalności spiskowej brali udział Artur Zawisza, rozstrzelany Szymon Konarski, który był też współzałożycielem organizacji Stowarzyszenie Ludu Polskiego, oraz skazany na wieczną katorgę ksiądz Piotr Ściegienny.
