Akt I
Scena 1: Cześnik przy śniadaniu rozmawia z Dyndalskim na temat natury kobiet. Myślał o tym, by ożenić się z Klarą, jednak to dziewczyna młoda i niedoświadczona, więc trudno przewidzieć wyroki jej serca. Podstolina jest lepszą kandydatką: to kobieta bogata i doświadczona, bardziej stateczna, niż młoda panienka. Dyndalski zauważa, że w stanie małżeńskim nie jest zawsze lekko, na dodatek Cześnik cierpi na podagrę, kurcze żołądka i reumatyzm, na co Cześnik zauważył, że przecież nie wiadomo, co też może kryć Podstolina i jest to nieważne, liczy się tylko to, by panowała między nimi zgoda w małżeństwie.
Scena 2: Przybywa Papkin, ubrany wedle francuskiej mody. Opowiada, jak biegiem pędził na zawołanie Cześnika, ten jednak naśmiewa się z niego. Pozwala mu zasiąść ze sobą do śniadania i przypomina, że Papkin ma u niego dług wdzięczności. Próbuje wyłożyć swoją sprawę, jednak Papkin co chwilę mu przerywa swymi przechwałkami i opowieściami, prawdopodobnie zmyślonymi. W końcu Cześnikowi udaje się opowiedzieć o problemie, jakim jest jego sąsiad, Rejent Milczek, który zamieszkuje połowę zamku. Cześnik nie może sam pertraktować z Rejentem, ponieważ to zbyt niebezpieczne, dlatego Papkin ma zostać posłem. Ten podziękował za taki zaszczyt, ale zauważył, że jest zbyt srogi na takie zadanie. Cześnik nie zmienia zdania. Opowiada też, że zamierza się ożenić, jednak sam nie potrafi rozmawiać z kobietami, dlatego Papkin ma być jego rzecznikiem przed Podstoliną.
Scena 3: Papkin zostaje sam i mówi, że to dobrze dla świata, że potrafi krótko trzymać Cześnika. Opowiada, że odda mu Podstolinę, a dla siebie weźmie Klarę. Aby zwrócić uwagę Podstoliny zaczyna grać na angielskiej gitarze i śpiewać o kocie, który narobił mu w pokoiku łoskot.
Scena 4: Wchodzi Podstolina i rzuca Papkinowi żartobliwą uwagę na temat jego śpiewu. Papkin wychwala jej przymioty i mówi, iż sprowadza go jej nadchodzący ślub. Podstolina mówi do siebie na stronie, że to pewnie Cześnik go przysłał, zaś Papkin odbiera jej zachowanie (ukradkowe spojrzenia i wzdychanie) zgodnie ze swym narcyzmem za uczucia wobec samego siebie. Mówi więc wprost, że chodzi o Cześnika. Podstolina mówi, że jeżeli ten jej się oświadczy, ona go przyjmie. Wychodzi, a Papkin zastanawia się, dlaczego właściwie Podstolina ma wyjść za Cześnika.
Scena 5: Wchodzi Cześnik i woła, że Rejent naprawia mur graniczny i należy go zniszczyć. Chce wysłać Papkina z ludźmi, aby albo namówili murarzy do porzucenia roboty, albo ich przepędzili siłą. Papkin mówi, że chętnie, ale najpierw niech Cześnik wysłucha jego ody do pokoju.
Scena 6: W altanie ogrodowej spotykają się Klara i Wacław. Klara czyni Wacławowi drobne wyrzuty, on jest niespokojny o ich przyszłość, która zależy od woli wuja dziewczyny i jego ojca. Próbuje namówić ją do wspólnej ucieczki, lecz Klara wzbrania się, ponieważ nie chce żyć w niesławie. Ich rozmowę przerywa nadejście innych bohaterów.
Scena 7: Do ogrodu wchodzi Papkin ze służącymi. Próbuje namówić murarzy, by porzucili naprawianie muru granicznego, a kiedy jego prośby na nic się nie zdają, każe Śmigalskiemu ich przepędzić, sam zaś kryje się za rogiem domu. Rejent zauważa wszystko przez okno i kłóci się z Cześnikiem, także wyglądającym przez okno. Cześnik uważa, że mur powinien zostać w takim stanie, jak go kupiono, Rejent uparł się, by go odbudować. Cześnik daje rozkaz do bójki jego służących z murarzami, a kiedy Rejent kibicuje swojej ekipie, Cześnik woła do służącego, by podał mu strzelbę, to od razu strąci głowę Rejenta. Sąsiad odszedł od okna, a Cześnik uradował się z ucieczki przeciwnika. Zawołał do Śmigalskiego, by zapłacił murarzom, ale zabrał ich narzędzia. Kiedy wszyscy już odeszli ze sceny, Papkin wychodzi z ukrycia i grozi przeciwnikom, którzy już poszli. Mówi, że jutro zburzy cały zamek.
Scena 8: Wacław staje za Papkinem i mówi, że woli zostać jeńcem, niż iść do domu, który ma jutro runąć. Udaje, że boi się Papkina, a zapytany, kim jest, przedstawia się jako komisarz Rejenta. Papkin bierze go w niewolę i cieszy się, ponieważ sądzi, że Cześnik będzie mu wdzięczny i ofiaruje mu Klarę za żonę.
Akt II
Scena 1: Do Cześnika, siedzącego przy stole w komnacie, przychodzi Papkin i chwali się swoim męstwem podczas „bitwy”, zaś Cześnik mówi, że dobrze widział, iż Papkin krył się za wszystkimi. Papkin mówi, że wziął jeńca i wskazuje na Wacława stojącego w drzwiach. Cześnik każe Wacławowi odejść i powiadomić Rejenta, że jeżeli ten mu jakoś dokuczy, to Cześnik odpowiednio się zemści. Wacław próbuje nakłonić Cześnika do zgody z sąsiadem, ale gospodarz odpowiada, że nie ma na to żadnych szans, po czym wychodzi.
Scena 2: Papkin próbuje odprawić Wacława, ale ten uparcie mówi, że zostanie w niewoli. Kiedy młodzieniec pokazuje Papkinowi sakiewkę ze złotem, ten postanawia go wysłuchać. Wacław przyznaje, że kocha Klarę i chce być blisko niej, a Papkin ma wymyślić jakiś sposób, by mógł pozostać w tej części zamku. Przyznaje, że jest synem Rejenta. Papkin zobowiązuje się przekonać Cześnika, by Wacław mógł tutaj zostać, w zamian za pieniądze z sakiewki. Jeżeli Papkin go zdradzi, Wacław zagroził, że go zastrzeli.
Scena 3: Po odejściu Papkina wchodzi Klara i nazywa swego ukochanego szalonym, ten przekonuje ją jednak o słuszności swego postępowania. Dziewczyna proponuje, by młodzieniec szukał wstawiennictwa u Podstoliny, która właśnie zaręczyła się z Cześnikiem i może pomóc go przekonać. Klara odchodzi, by przysłać swą krewną.
Scena 4: Wacław chwali płeć piękną, która jest zmienna i nieprzewidywalna, ale zawsze czysta i piękna.
Scena 5: Wchodzi Podstolina, Wacław skłania jej się, a kiedy się podnosi oboje rozpoznają się wzajemnie. Są tym nieco zażenowani, zwłaszcza Wacław, który, jak się okazuje, w czasach studenckich naopowiadał Podstolinie, że jest księciem. Podstolina opowiada, że szukała go, i nie mogła znaleźć i oskarża go o zdradę. Wacław zauważa, że sama przecież nie czekała na niego zbyt długo, skoro zaręczyła się z Cześnikiem. Mówi, że jest synem Rejenta, na co Podstolina wpada w trwogę. Wydaje jej się, że młodzieniec wciąż jej pragnie, i boi się, że Cześnik będzie chciał zabić swego rywala.
Scena 6: Wchodzi Klara, udaje, że chce dowiedzieć się, po co przyszedł Wacław. Podstolina mówi, że to trudna sprawa i prosi dziewczynę, by nikomu nic nie mówiła o obecności młodzieńca w tym domu. Odchodzi z Wacławem. Klarze wydaje się, że wszystko poszło jak po maśle.
Scena 7: Wchodzi Papkin, chwali Klarę, ona zaś mówi, że bycie żoną kogoś takiego jak on byłoby wielkim zaszczytem dla każdej damy. Dziewczyna zauważa, że nie można ufać słowom mężczyzn, ponieważ każdy obiecuje małżeństwo i wieczną miłość. Zauważa, że dawniej by zdobyć miłość damy trzeba było udowadniać swe męstwo na turniejach rycerskich. Papkin opowiada, jaki jest dzielny, czegóż to nie dokonał ze swą szpadą Artemizą i gdzież to nie jest znany. Klara obiecuje przyjąć Papkina, lecz musi on złożyć śluby posłuszeństwa, wytrwałości i przejść próbę śmiałości: musi milczeć przez 6 miesięcy, przez rok i 6 dni żyć o chlebie i wodzie oraz złapać dla niej krokodyla. To rzekłszy wychodzi.
Scena 8: Papkin rozpacza nad gustami młodych panien. Wychodząc spotyka Wacława, który daje mu sakiewkę z pieniędzmi i odchodzi. Papkin jest zagubiony, nie wie, za co dostał pieniądze i czy nie spotka go żadna kara od Cześnika.
Scena 9: Wchodzi Cześnik i ogłasza, że zaręczył się z Podstoliną. Opowiada o swoich niezręcznych zalotach, już prawie chciał uciekać, ale Podstolina wręczyła mu swój pierścień i oznajmiła, że za niego wyjdzie. Papkin mówi o komisarzu Rejenta, który chciałby pozostać w dworze Cześnika. Gospodarz nie zgadza się, każe za to Papkinowi iść do Rejenta, by w jego imieniu wyzwał go na pojedynek. Papkin próbuje się wymigać, ale bezskutecznie.
Akt III
Scena 1: Rejent próbuje spisać zeznania murarzy, ci są nieco oporni, ale w końcu przystają na jego wersję zdarzeń. Nie chcą jednak przyznać, że Cześnik zamierzał go zastrzelić. Rejent odprawia robotników, nie dając im zapłaty. Przyrzeka sobie, że aby pozbyć się Cześnika, zastawi nawet swój majątek.
Scena 2:Przychodzi Wacław. Rejent mówi, że zauważył jego uczucia do Klary. Wacław oznajmia, że dlatego nic nie mówił o swej miłości, ponieważ chciał najpierw pogodzić ojca z Cześnikiem. Rejent mówi, że chce zgody, ale to niemożliwe, więc Wacław nie będzie mógł ożenić się z Klarą. Za to ożeni się z Podstoliną.
Scena 3: Po odejściu Wacława Rejent zastanawia się, dlaczego Podstolina zaręczyła się z Cześnikiem. Jest pewien, że będzie wolała wyjść za jego syna.
Scena 4: Wchodzi Papkin, a widząc, że Rejent to człowiek spokojny, nabiera odwagi i przedstawia się jako „...lew północy,/ Rotmistrz sławny i kawaler”. Opowiada o sobie i zachowuje się coraz bardziej bezczelnie, sam nalewa sobie wina Rejenta i na dodatek krytykuje trunek. Zapytany, co go sprowadza, mówi, że przysłał go Cześnik. Rejent traci cierpliwość i grozi, że wyrzuci Papkina oknem, więc w końcu przybysz przechodzi do rzeczy i mówi, że Cześnik wyzywa go na pojedynek w Czarnym Lesie. Rejent pyta o Podstolinę, Papkin zapewnia, że jej uczucia do Cześnika są niezachwiane.
Scena 5:Podstolina przybywa do Rejenta i oznajmia, że zamierza wyjść za Wacława. Papkin jest oburzony. Rejent postanawia napisać list do Cześnika z odpowiedzią na wyzwanie i z wiadomością, że Podstolina go porzuciła.
Scena 6:Rejent odchodzi, by napisać list. Papkin czyni wyrzuty Podstolinie.
Scena 7: Wchodzi Rejent, który już napisał list do Cześnika i wręcza go Papkinowi, który wzbrania się od odejścia.
Akt IV
Scena 1:Cześnik rozkazuje Śmigalskiemu, by poszedł po okolicy z zapowiedziami. Perełce nakazuje przygotować wyśmienite potrawy na wesele. Kiedy dwoje służących odchodzi, Cześnik razem z Dyndalskim oglądają broń, jaką nazajutrz gospodarz ma wziąć na pojedynek. Cześnik wspomina historię swoich szabli.
Scena 2:Wchodzi Papkin, opowiada o spotkaniu z Rejentem. Cześnik rzucił na stronie, że wino podane przez Rejenta było pewnie otrute, czym Papkin poważnie się przejął. Cześnik przeczytał list od swego wroga i wpadł w wielki gniew, poprzysiągł zemstę i wyszedł.
Scena 3:Papkin jest pewien, że został otruty, zapytał o opinię Dyndalskiego, który powiedział, że to niemożliwe. Kiedy Papkin zauważył, że to Cześnik uznał, iż Rejent mógłby go otruć, Dyndalski przyznał, że to co innego i należy posłać po księdza.
Scena 4:Papkin, zostawszy sam, rozpacza nad swą nieostrożnością i postanawia spisać testament.
Scena 5:Papkin spisuje testament cicho płacząc, Cześnik każe Dyndalskiemu siąść przy stole i pisać list od Klary do Wacława. Cześnik próbuje wcielić się w umysł młodej panny i dyktuje, co ma zapisać jego sługa. Efekt jest komiczny, ponieważ Cześnik powtarza za każdym razem „mocium panie”, co Dyndalski zapisuje, robiąc przy okazji kleksy i stawiając krzywe litery. Cześnik porzuca ten pomysł. Papkin zauważa, że Wacław był u nich rano, na co gospodarz wpada w gniew, ponieważ Papkin nic mu o tym nie powiedział. Cześnik każe Dyndalskiemu posłać służącą do Wacława, by oznajmiła, że wzywa go Klara, ponieważ jego, Cześnika, nie ma teraz w domu. Ma rozstawić w krzakach sługi, aby pochwycili młodzieńca.
Scena 6:Po odejściu Cześnika i Dyndalskiego wchodzi Klara. Papkin opowiada jej o swej nadchodzącej śmierci i wręcza jej swój testament. Klarze zapisał swą gitarę i kolekcję motyli, którą zastawił. Szablę ma otrzymać najdzielniejszy rycerz w Europie, który wystawi mu pomnik nagrobny. Długów nikt ma nie spłacać.
Scena 7:Wchodzi Wacław, oznajmia dziewczynie, że jego ojciec zmusza go do ślubu z Podstoliną. Papkin i Klara radzą mu odejść, ponieważ Cześnik zastawił na niego straże.
Scena 8:Wchodzi Cześnik ze sługami i daje młodzieńcowi wybór: albo zostanie uwięziony, albo ożeni się z Klarą. Młodzi nie mogą uwierzyć w taki obrót spraw, oczywiście postanawiają wziąć ślub. Cześnik posyła ich do kaplicy, gdzie już czeka ksiądz.
Scena 9:Dyndalski został sam w pokoju i składa kawałki listu, który napisał pod kierunkiem Cześnika, zastanawiając się, co też gospodarz chciał od jego pisma.
Scena 10:Wchodzi Rejent, pyta, dlaczego Cześnik nie stawił się na miejscu pojedynku. Dochodzą ich głosy z kaplicy, wiwatujące na cześć młodej pary. Dyndalski tłumaczy, że to syn Rejenta właśnie wziął ślub.
Scena 11:Wchodzi Cześnik, jest zirytowany, że Rejent przyszedł do niego, bo jako gościowi nie może mu spaść ani włos z głowy. Oznajmia, że Wacław ożenił się.
Scena 12:Wchodzi reszta bohaterów. Wacław i Klara wzywają do zgody.
Scena 13:Przybywa Podstolina, dowiaduje się o tym, co zaszło. Powiedziała, że chciała wyjść za mąż, ponieważ zapisany jej majątek w dniu ślubu Klary przechodzi na jej własność, ona zaś nie chciała pozostać w nędzy. Klara obiecuje oddać jej część pieniędzy ze swego majątku i prosi Rejenta o błogosławieństwo. Papkin drze testament i wzywa do świętowania. Cześnik podaje Rejentowi rękę na zgodę.
