Wiersz powstał w grudniu 1819 roku. Adam Mickiewicz pracował wówczas, jako nauczyciel w Kownie. Utwór stanowi wstęp do ballady „To lubię”.
Podmiotem lirycznym w wierszu jest sam poeta. Zegar wybija północ, dookoła panuje cisza. Podmiot wspomina chwile spędzone z Marylą Wereszczakówną, które już nigdy nie powrócą. Postanawia więc napisac balladę o strachach i o Maryli. Dowiadujemy się także, iż kobieta nie była zbyt wylewna i rzadko mówiła chocby „lubię”.
2. TO LUBIĘ
Podmiot opowiada Maryli o niewyjaśnionych zjawiskach w okolicach cerkwi. Jak twierdzi sam uważał te opowiastki za brednie, jednak gdy znalazł się o północy w tym miejscu usłyszał bicie dzwonów, a drzwi samoistnie otworzyły się. Dookoła nie było jednak nikogo. Nagle pojawiły się upiory i widma. Narrator wypowiada słowa: „To lubię”. Nieoczekiwanie z wody pojawiła się zjawa i dziękując za ocalenie opowiedziała swoją historię. Zjawą okazała się być Maryla. Kobietę otaczali za życia liczni adoratorzy, którzy wciąż ją rozpieszczali. Ona jednak udawała obojętną. Zwodziła biednego Józia doprowadzając go do rozpaczy tak wielkiej, że młodzieniec popełnił samobójstwo. Duch Józia powrócił na ziemię i porwał Marylę. Teraz kobieta w postaci zjawy musi straszyc ludzi. Wybawic mogą ją tylko słowa „To lubię” wypowiedziane przez kogokolwiek na jej widok. Te słowa wypowiedział podmiot liryczny.
3. ŚWITEŹ
Na dnie pewnego jeziora znajdowały się ruiny zatopionego miasta. Podczas badań prowadzonych nad dziwnymi zjawiskami mającymi miejsce w okolicach jeziora, z wody wyciągnięto córkę Tuhana, dawnego władcy Świtezi.
Litwie groziły wojska carskie. Tuhan wraz ze wszystkimi mężczyznami w sile wieku opuścił miasto Świteź, aby pomóc Mendogowi, władcy państwa. Oddziały rosyjskie napadły na Świteź, w której pozostały jedynie kobiety i dzieci. Matki modliły się do Boga, który wysłuchał ich modlitw i zatopił miasto, natomiast mieszkańców zamienił w piękne kwiaty. Żołnierze ruscy w mieście nie zastali nikogo. Zrywali jedynie kwiatki i ozdabiali nimi swoje szyszaki. Następnie każdy z żołnierzy zapadał na nieznaną chorobę, która kończyła się śmiercią. Z tego też powodu nikt nie może zrywac kwiatów o nazwie „cary” ani zakłócac spokoju mieszkańców. Kobieta zakończyła swoją opowieśc i zniknęła w głębinach.
4. ŚWITEZIANKA
Para zakochanych spotkała się na skraju lasu w pobliżu brzegu jeziora. Młodzieniec wyznał ukochanej uczucie, jakim ją darzy. Składał miłosne przysięgi i zapewniał o swojej miłości. Nieufna dziewczyna nie uwierzyła w zapewnienia i opuściła chłopca. Ten szukał ukochanej, jednak nigdzie jej nie było. Zauważył jednak w jeziorze piękną nimfę wodną. Uległ wdziękom kobiety zapominając o złożonych przed chwilą przysięgach. Gdy podszedł bliżej, nimfą okazała się ukochana. Młodzieniec został zamieniony w modrzew stojący nieopodal brzegu. Utwór kończy morał „kto przysięgę naruszy,/ Ach biada jemu, za życia biada!/ I biada jego złej duszy!”
5. ROMANTYCZNOŚĆ
Utwór został podzielony na dwie części. Pierwszą część stanowi opowiadanie o obłąkanej dziewczynie, Karusi, która popadła w obłęd z powodu zmarłego przed laty ukochanego Jasia. Dziewczyna wierzy, że chłopiec jest wciąż przy niej i nadal mogą być razem. Mieszkańcy wsi i poeta również wierzą, że świat ludzi żywych i umarłych przenikają się wzajemnie.
W drugiej części utworu pojawia się starzec, który szydzi z dziewczyny i prostych ludzi. Starzec wierzy jedynie w to, co można naukowo udowodnic za pomocą „szkiełka i oka”.
Utwór uważany jest za programowy polskiego romantyzmu. „Miej serce i patrzaj w serce” tymi słowami Mickiewicz manifestuje swoje poglądy, uważa, że świat można poznac dzięki uczuciu i duszy.
