Pod koniec 1832 roku Mickiewicz udaje się do Paryża gdzie spotyka się z emigracją polską borykającą się z różnymi problemami. Rozbitemu na stronnictwa i obozy polityczne wychodźstwu, groziło całkowite oderwanie od ojczyzny. Wewnętrzna sytuacja pełna była napięć i konfliktów. W takiej też atmosferze powstaje niezwykłe dzieło Mickiewicza Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, którego pomysł powstania narodził się jeszcze w Dreźnie. Dzieło miało szlachetny cel – miało ono podnieść naród na duchu, przyczynić się do powszechnej zgody oraz wskazać drogę ku wolności.
Streszczenie
Księgi narodu i pielgrzymstwa składają się z dwóch części.
Część pierwsza
KSIĘGI NARODU
W Księgach narodu poeta przedstawia dzieje Polski na tle dziejów całej ludzkości. Postęp ludzkości odbywa się według Mickiewicza drogą kolejnych etapów, z których jedne są krokiem naprzód, inne krokiem wstecz w pochodzie historycznym. Po okresie panowania wolności i wiary w jednego Boga przyszedł okres niewoli i despotyzmu. Odrodzenie świata nastąpiło z nadejściem Chrystusa, którego ukrzyżowanie i zmartwychwstanie rozpoczęło epokę nową, opartą na idei wolności. Znowu jednak „królowie zepsuli wszystko”, przyszły bowiem czasy okrucieństw, kiedy królowie „porobili nowe bogi, bałwany i postawili je przed obliczem narodów, i kazali im kłaniać się, i bić się za nie”. Jedynym narodem, który ratował honor epoki, była Polska. Polska broniła wiary i wolności, w polityce kierowała się zasadami sprawiedliwości, ideę wolności głosiła w całej swej historii: „I rzekła na koniec Polska: ktokolwiek przyjdzie do mnie, będzie wolny i równy, gdyż ja jestem wolność”.
W rezultacie nastąpiło dopełnienie zbrodni w postaci rozbiorów Polski. Jednakże naród polski — głosi Mickiewicz — nie umarł. Nadejdzie dzień, kiedy Polska powstanie do życia i „uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli”. „A jako ze zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak ze zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w chrześcijaństwie wojny” — kończy poeta Księgi narodu polskiego.
Część druga to
KSIĘGI PIELGRZYMSTWA POLSKIEGO
Księgi pielgrzymstwa obejmują dwadzieścia cztery rozdziały zakończone modlitwą i litanią pielgrzyma. Z przypowieści w nich zawartych płyną dla emigracji doniosłe nauki i wskazania. Mickiewicz nawołuje do zgody, uczy szacunku dla tradycji, żąda powiązania walki o wolność Polski z walką o wolność ludów.„Wszystko, co nasze jest, Ojczyzny jest, wszystko, co naszej Ojczyzny jest, wolnych ludów jest... A Polak powiada narodom: tam Ojczyzna, gdzie źle; bo gdzie tylko w Europie jest ucisk wolności i walki o nią, tam źle; bo gdzie tylko w Europie jest ucisk wolności i walki o nią, tam jest walka o Ojczyznę i za tą walkę bić się wszyscy powinni”.
Z emigrantów uczynił poeta szermierzy najszlachetniejszych idei ludzkości. Wzywał do poświęcenia i ofiary. Żądał odwagi i gotowości do walki. Mickiewicz podnosił wartości duchowe emigrantów, wiedział przy tym, że nie można ich mierzyć wszystkich jednakową miarą. Widział różnice społeczne i wiedział, gdzie, w czym się objawia prawdziwa cnota i na czym polega wartość człowieka. „Na jakich ludziach Ojczyzna Wasza największe pokładała nadzieje, dotąd pokłada?
Nie na ludziach, którzy najpiękniej ubierali się i tańczyli, i najlepszą mieli kuchnię, bo największa część tych ludzi nie miała w sobie miłości Ojczyzny. Ani na ludziach, którzy dawniej wojny robili i wyuczyli się najlepiej maszerować i szykować, i rozprawiać o wojnie, i książki wojenne pisać, bo większa część tych ludzi nie miała wiary w sprawę ojczystą.
Ale na ludziach, których nazywaliście dobrymi Polakami, pełnych uczucia, tudzież na poczciwych żołnierzach, tudzież na młodzieży”.
Demokratyczne poglądy poety ujawniły się nie tylko w jego krytycznym stosunku do rządów Świętego Przymierza, ale w ostrym potępieniu ówczesnych rządów burżuazyjnych, zasklepionych w egoizmie klasowym. Mickiewicz przewiduje koniec rządów burżuazyjnych i zwycięstwo ludu nad despotami: „A wy kupcy, handlarze obojga narodów, łaknący złota i papieru dającego złoto, posyłaliście pieniądze na zgnębienie wolności, a oto przyjdą dni, iż będziecie lizać złoto wasze i żuć papier wasz, a nikt wam nie przyśle chleba i wody”.
Wzywając uchodźców do walki o wolność i pragnąc wojny powszechnej ludów, dawał jednocześnie emigracji wskazania moralne i od ich realizacji uzależniał rozwiązanie sprawy polskiej. „O ile powiększycie i polepszycie duszę Waszą, o tyle polepszycie prawa Wasze i powiększycie granice”.
W Księgach pielgrzymstwa występują teżakcenty krytycyzmu wobec Polski szlacheckiej, wyrazy surowej oceny stosunków kapitalistycznych oraz potępienia rządów despotycznych. A wszystkie przypowieści przepojone są gorącym patriotyzmem i wiarą w wolność Polski. Pod tym względem bliski był Mickiewicz obozowi demokratycznemu, który również wiązał sprawę polską ze sprawą wolności ludów Europy i w masach ludowych widział, podstawową siłę narodu.
