Bogowie antyczni, herosi i muzy
Kultura starożytnej Grecji była politeistyczna, to znaczy, że Grecy wyznawali wielu bogów i bóstw. Panteon – czyli ogół bogów – był bardzo liczny. Oto najważniejsze z postaci:
Bogowie
Zeus– albo Dzeus (u Parandowskiego), król
bogów,
ojciec bogów i ludzi, stróż sprawiedliwości i porządku we
wszechświecie. Greckie słowo diosznaczy jasny.
Wiąże się Zeusa z innymi bogami niebiańskimi antyku: Jupiterem
(rzymski Zeu-pater) i Tiu lub Ziu (bóstwem germańskim). Ukazywany
był najczęściej z błyskawicą w ręku, w IliadzieHomera Zeus zsyła burze. W mitologii Zeus przebywa na Olimpie, skąd
króluje, sądzi, daje prawo, strzeże sprawiedliwości, także
moralności. W TeogoniiHezjoda Zeus jest jedynym ocalałym dzieckiem spośród potomstwa
Kronosa i Rei. Król Kronos pożarł wszystkie swoje dzieci, Rea
ukryła małego Zeusa na Krecie, gdzie ojciec go nie znalazł. Zeus
powrócił do królestwa ojca i stanął na czele buntu przeciw
Kronosowi. Był już wtedy ojcem wielu bóstw i półbogów. Zeus
podzielił władzę tak, że sam rządził niebiosami, morzem władał
jego brat Posejdon, podziemiem – drugi brat Hades. Razem odparli
wiele ataków na Olimp. W okresie wojny trojańskiej Zeus stanął
pocielemj stronie Achillesa, nie pozwalając wygrać Grekom.
Z licznych związków Zeusa narodzili się: Ares, Hefajstos i Hebe (z żony i siostry Zeusa Hery), Atena, Apollo, Artemida, Hermes, Dionizos, Herakles (z innych bogiń lub śmiertelniczek). Królowa Sparty Leda została uwiedziona przez Zeusa zamienionego w łabędzia; z tego związku powstały pary bliźniąt: Kastor i Polideukes oraz Helena trojańska i Klitajmestra. Księżniczka Danae, do której bóg przyszedł w postaci złotego deszczu, urodziła Zeusowi herosa Perseusza. Zeus pod postacią byka uprowadził także Europę, która urodziła Minosa i Radamantysa. Mit mówi także o kochanku Zeusa – Ganimedesie, który został podczaszym na Olimpie. Tę sprzeczność pomiędzy Zeusem-sprawiedliwym władcą świata, a Zeusem-cudzołożnikiem ostro komentował joński filozof Ksenofanes oraz tragik Eurypides. Najwspanialsze świątynie ku czci Zeusa zbudowano w Olimpii, gdzie odbywały się zawody olimpijskie. Tu też znajduje się wykonana ze złota i kości słoniowej rzeźba Fidiasza przedstawiająca boga siedzącego na tronie – zaliczana do siedmiu cudów świata.
Atena– jedna z najważniejszych bogiń greckich, patronka mądrości, rzemiosła i sztuki wojennej. Od jej imienia nazwano miasto Ateny, gdzie na Akropolu zbudowano najważniejszą świątynię bogini. Tu też powstał Partenon (czyli świątynia Bogini Dziewicy) – jeden z głównych zabytków antycznej architektury. Etymologia imienia Ateny wskazuje na powiązania z dawnymi boginiami Bliskiego Wschodu, jak mezopotamska Isztar. Mit, przekazany przez Hezjoda i Pindara, mówi o połknięciu przez Zeusa jego pierwszej żony Metis, gdy była w ciąży. Przepowiednia bowiem przestrzegała, że Metis urodzi syna, który ma pokonać Zeusa. Kiedy króla bogów rozbolała głowa, przyszedł z pomocą Hefajstos, rozłupał Zeusowi czaszkę, a z niej wyskoczyła Atena w pełnej zbroi. Scena ta ukazuje symbolicznie, jak Zeus dzieli się ze swą córką mądrością. W późniejszych stuleciach uważano Atenę także za boginię filozofii. Atena pomagała często w walkach herosów: Heraklesowi w wykonaniu dwunastu prac, Odyseuszowi podczas powrotu do domu, Perseuszowi w zabiciu Meduzy. Jest ona patronką strategii wojennej, dyscypliny, obrony słabszych – w przeciwieństwie do Aresa, boga brutalności i niszczącej siły wojny. Atenie przypisuj się wynalazki: okręt, kwadrygę, rydwan bojowy. W eposie Homera Atena pomaga Achillesowi zabić Hektora.
Do atrybutów bogini należą: napierśnik, hełm, włócznia i tarcza – egida, o właściwościach nadprzyrodzonych. W czasach pokoju Atena również pełniła ważne funkcje. Jako patronka rzemiosł opiekowała się tkaczami, garncarzami, kowalami (razem z Hefajstosem). Według mitu ze sporu Ateny i Posejdona o przywództwo w Atenach narodziły się uprawy drzewek oliwnych w Grecji. Bóg morza wydobył ze szczytu Akropolu słone źródło, a Atena zasadziła na skale pierwszą oliwkę. Lud zdecydował, że zwyciężyła bogini. Atenę przedstawiano jako piękną, lecz surową dziewicę, obrończynię twierdz. W jej mieście znajdowały się dwie świątynie: Partenon, ze złotym i wykańczanym kością słoniową posągiem Ateny Partenos oraz Erechtejon, z wykonaną z drzewa oliwnego figurką Ateny Polias. Bogini miała swoje święto, Wielkie Panatenaje, obchodzone co cztery lata, a także inne mniejsze, podczas których np. obmywano w morzu figurkę Polias. Łączono z Ateną także zwierzęta: węża sowę – symbol mądrości.
Hefajstos– bóg rzemieślników, ognia i wulkanów; czczony głównie w Atenach, ale wcześniejszy kult żywy był w Lemnos i na Sycylii (tereny wulkaniczne, na Sycylii – Etna). Przedstawiano go jako kulawego boskiego kowala. Według Homera był synem Zeusa i Hery. Kiedy rodzice pokłócili się i Hefajstos stanął po stronie matki, Zeus zrzucił go z Olimpu. Spadał dziewięć dni i dziewięć nocy. Jego powrót na górę był częstym motywem malarskim. Hefajstos jest wykonawcą wielu cudownych przedmiotów, występujących w mitach. Jego niewierna żona Afrodyta została złapana wraz z kochankiem Aresem w sieć zrobioną przez Hefajstosa i zawleczona pod sąd. Achilles walczył w boskiej zbroi Hefajstosa zapewniającej nieśmiertelność. W mitologii rzymskiej odpowiada mu bóg Wulkan.
Dionizos– zwany Bakchus lub Bachus, bóg winai bujności żywotnych sił natury. Wyobrażany był jako prawie nagi lub w powłóczystej szacie (szata ta nazywała się bassara) młodzieniec, niesiony wśród zbiorowiska satyrów. Byli to słudzy Dionizosa, stwory wesołe, kłótliwe, pijące w drodze wino, grające na instrumentach, bawiące się bezustannie; mają charakterystyczne kozie kończyny. Towarzyszyły bogowi także bachantki i menady, ubrane w skóry dzikich kotów i śpiewające w transie szalone pieśni.
Dionizos był pierwszym z bogów, który żył na ziemi, wśród ludzi. Dobroczynny i łagodny opiekował się każdym stworzeniem i każdą rośliną. Wierzono, że Bachus śpi zimą, a budzi się wiosną. Jeden z mitów mówi o zamienieniu przez Dionizosa trzech królewien w nietoperze za to, że nie chciały brać udziału w świętowaniu na cześć boga wina i zostały w domu przy tkaniu płótna. Inna opowieść wyjaśnia powstanie delfinów – są one zamienionymi żeglarzami, ukaranymi za schwytanie Dionizosa.
Święta
Dionizosa były obchodzone często, hucznie, wiele kończyło się
orgiami (gr. orgeznaczy podniecenie,
Grecy nazywali tak obrzędy nocne, podczas których nagie kobiety
biegały po lesie i górach, śpiewając i tańcząc). W Atenach
czczono Dionizosa cztery razy
w roku – były to: Dionizje Małe
jesienią (święto winobrania), Lenaje w styczniu (wytłaczanie
wina), Antesterie pod koniec lutego (próbowanie młodego wina) oraz
Dionizje Wielkie na początku kwietnia. Do ofiar składanych
Dionizosowi należały kozły i zające. Do dziś słowo dionizyjski oznacza: bachiczny, beztroski, radosny, upojny, zmysłowy,
orgiastyczny, nieposkromiony, irracjonalny, namiętny, pełen pasji,
faustowski. Do atrybutów Dionizosa należały: tyrs (laska opleciona
bluszczem i liśćmi wina, zakończona szyszką pinii
i
wstążkami), bluszcz, latorośl winna, puchar, pantery i lwy.
Apollo– syn Zeusa i Leto (Latony), brat bliźniak Artemidy. Bóg słońca,
światła, mądrości, śmierci, ziemi, wyroczni, oczyszczenia z win;
bóg nowo założonych miast i kolonii; patron poezji,
sztuk pięknych, muzyki, sztuk i nauk; przewodnik Muz. Jego
atrybutami były: łuk
i strzały, kołczan, kitara, trójnóg,
palma, wieniec laurowy.
Eros– syn Afrodyty i Aresa, uosobienie potęgi miłości(historia uczucia Erosa do Psyche). Jego atrybutami są: skrzydła, łuk i strzały.
Hera– córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa. Jest patronką małżeństwa i wierności po zaślubinach. Znosiła wiele zdrad męża. Jej atrybutami są: berło, diadem, welon, krowa, paw, bocian, owoc granatu (symbol płodności), lilia.
Artemida– bliźniacza siostra Apollina, dziewica. Bogini łuku i strzały, lasów, gór, łowów i zwierzyny, Księżyca. Jest przewodniczką nimf. Wyobrażano ją sobie z łukiem, strzałami, kołczanem, sarną, psem, łanią, wśród gęsi lub z rybami.
Hermes– syn Zeusa i nimfy Mai, poseł
bogów,
przewodnik dusz zmarłych, patron kupców, zysku, bogactwa, pasterzy,
żeglarzy, podróżnych, złodziei. Opiekował się także trzodami,
rzeczami znalezionymi. Jest bogiem płodności. Wyobrażany był z
kapeluszu i skrzydlatych sandałach.
Hades– imię boga świata umarłych, królestwa podziemia. Był synem
Kronosa i Rei, bratem Zeusa, mężem Persefony. Znienawidzony i
siejący postrach władca Tartaru. W IliadzieHomera Atena pożycza od Hadesa szyszak, dzięki czemu staje się
niewidzialna. Stąd pochodzi powiedzenie czapka
niewidka.
Atrybutami Hadesa są: jabłko granatu i róg obfitości.
Demeter– bogini ziemi, urodzajów, płodności, rolnictwa (zwłaszcza
zboża); matka Kory (Persefony) spłodzonej z Zeusem. Atrybuty:
berło, diadem, pęk kłosów
Persefona– czyli Kora,
córka Demeter i Zeusa. Jest boginią świata podziemnego przez
małżeństwo z Hadesem. Jako Kora opiekuje się kiełkującym
ziarnem, natomiast kiedy porywa ją mąż do podziemi – bogini
przybiera imię Persefony (Prozerpiny, Libery). Atrybutami Persefony
są: narcyz i owoc granatu (zob. mit o Demeter i Korze).
Posejdon– syn Kronosa i Rei, mąż Amfitryty, ojciec Trytona. Jest bogiem mórz, wysp, wybrzeży i przystani. Nazywany ziemiotrząścą. Do jego atrybutów należały: trójząb, ryby, delfin, koń, byk, wąż.
Afrodyta– zrodzona z piany morskiej małżonka Hefajstosa, kochanka Aresa. Piękna bogini miłości zmysłowej była matką Erosa, Harmonii i Priapa (z Aresa), Eneasza (z Anchizesem), Hermafrodyty (z Hermesem). Opiekowała się żeglarzami. Do jej atrybutów należą: mirt, róża, alabastron (naczynie na perfumy), jabłko, jaskółka, para gołębi, łabędź, kozioł, delfin, zając.
Ares– syn Zeusa i Hery. Bóg niszczycielskiej wojny, brutalnej walki za polu bitwy; był kochankiem Afrodyty. Przedstawiano go w zbroi, z psem, wilkiem lub sępem.
Hestia– córka Kronosa i Rei, bogini ognia i ogniska domowego.
Przedstawiana z pochodnią i czarą ofiarną Hestia jest symbolem
domu i rodziny.
Pomniejsze
bóstwa
Amfitryta– bóstwo morskie, jedna z nereid. Została żoną Posejdona i
matką Trytona. Jest uosobieniem piękna morza. Przedstawiana
najczęściej z delfinem, diademem, berłem, trąbką zrobioną z
muszli.
Erynie– nieubłagane i znienawidzone boginki kary i pomsty za zbrodnię.
Aby ich nie drażnić nazywano je dobroczynnymil ub wzniosłymi.
Eurypides wymienia trzy Erynie: Niestrudzoną, Mścicielkę i Wrogą
(Alekto, Tisipone, Megiera).
Hekate– bogini czarów, magii, widm, a także pokuty i zemsty za przelaną
krew. Opiekunka kobiet i rozstajnych dróg, często utożsamiana była
z Seleną, Persefoną, Artemidą (od Księżyca). Jej rekwizyty to:
pochodnie, wąż i bicz.
Helios– syn tytana Hyperiona i Tei, brat Eos i Selene (Helios – Słońce,
Eos – powietrze, wiatr, Selene – Księżyc). Bóg Słońca widziany był jako jeździec złotego rydwanu, ciągniętego przez
cztery rumaki.
Iris– skrzydlata posłanka bogów, zamieniona w tęczę.
Od jej imienia pochodzi nazwa zjawiska iryzacji – powstawania
tęczowych barw na powierzchni baniek mydlanych, plam oleju na wodzie
czy też barw macicy perłowej.
Mojry– trzy boginie przeznaczenia i losu człowieka: Kloto – prządka
nici żywota, Lachesis – tzn. Udzielająca,
strzeże nici życia, Atropos – Nieodwracalna,
przecina nić życia człowieka. Słowo mojraznaczy
dziś: przeznaczenie, los, fatum, konieczność.
Nike– bogini zwycięstwa. Wyobrażana była z wieńcem, gałązką palmową i trąbką.
Pan– syn Hermesa i nimfy rzecznej; stworek podobny do kozła, należał
do świty Dionizosa. Bóg pasterzy, opiekun trzód (zwłaszcza kóz),
utalentowany flecista. Urodzony w Arkadii, po krótkim pobycie na
Olimpie, Pan wrócił do niej z tęsknoty za roślinami, przyrodą
górską, zwierzętami i nimfami leśnymi. Zakochał się dwukrotnie,
lecz nimfy odrzucały Pana, ponieważ był brzydki. Pierwsza z
kochanek została zamieniona w trzcinę, z której Pan zrobił
piszczałkę i wygrywał na niej żałosne pieśni po stracie
ukochanej. Drugą z nimf zgładził bóg wiatru północnego,
konkurent Pana, który również został odtrącony. Na ziemi Pan
uwielbia ciszę przyrody, a kiedy ktoś lub coś ją zakłóca,
wówczas Pan rozsiewa paniczny
strach,
od którego uciekają pasterze i nimfy. Imię Pana tłumaczone jest
czasem jako wszechświat. Wierzono, że jego bóstwo rozlane jest w
całej przyrodzie i wszystkich rzeczach.
Selene– córka tytanów, zakochana w pasterzu Endymionie. Jej atrybuty
to: gwiazda i sierp Księżyca.
Psyche– uosobienie duszy ludzkiej wyobrażane jako ptak lub dziewczyna ze
skrzydłami ptaka albo motyla. Kochanka Erosa, który przychodził do
niej pod osłoną nocy. Psyche bardzo pragnęła ujrzeć Erosa i
jednej nocy zapaliła lampę. Bożek uleciał. Jednak miłość
połączyła dwojga na Olimpie.
Tanatos– syn Nocy i Erebu; uosobienie śmierci,
brat bliźni Hypnosa.
Temida– córka Uranosa i Gai, bogini sprawiedliwości
i praw.
Przedstawiana była z rogiem obfitości, wagą, niekiedy z opaską na
oczach i mieczem w dłoni. Symbol sądownictwa
i sprawiedliwości.
Herosi
Herakles– grecki heros, charakteryzuje go wielka siła fizyczna, odwaga i
męstwo. Stoicy widzieli w nim ideał ludzkiego hartu ducha. Jest
jedną z żywych postaci mitologii aż do czasów współczesnych,
znany bardziej pod rzymskim imieniem Herkulesa.
Narodził się
z bogini Alkmeny i Zeusa, jednak zazdrosna Hera, w
gniewie za niewierność męża, wysłała do kołyski dwa węże,
mające zgładzić Haraklesa i jego brata. Malutki heros jednak
zadusił węże. Pojednanie z Herą nastąpiło dopiero po śmierci
Heraklesa. Trzon mitu o Heraklesie stanowi dwanaście
prac,
które zlecił herosowi Eurysteus, król Tyrynsu. Herakles przybył
do niego po namowie wyroczni delfickiej, u której szukał
przebaczenia za popełnioną zbrodnię (zabił żonę i dzieci w
Tebach; atak szału zesłała na niego Hera). W wykonaniu zadań
pomagała Heraklesowi Atena. Wiele miast greckich włączało
Heraklesa do swoich mitów. Mit mówiący o śmierci herosa kończy
się włączeniem Heraklesa w grono bogów Olimpu i poślubieniem
Hebe, bogini młodości.
Perseusz– heros z Argolidy, syn Zeusa i Danae. Zdobył głowę Meduzy, uwolnił Andromedę od potwora Cetusa. Z jego rodu wywodzi się Alkmena i Herakles.
Minos– syn Zeusa i Europy, król Krety. Miał syna potwora, Minotaura.
Na jego dworze służył mityczny architekt Dedal. Po śmierci Minos
został jednym z sędziów dusz zmarłych.
Ganimedes– słynny z urody młodzieniec, którego Zeus, przybywszy na ziemię pod postacią orła, porwał i uczynił podczaszym na Olimpie.
Muzy
Słowo muza pochodzi od greckiego mousike,
oznaczającego muzykę. Według mitu boginie te były córkami Zeusa,
boga uniwersalnego porządku, i Mnemozyne, bogini pamięci. Jest ich
dziewięć. Opiekowały się sztukami pięknymi i naukami:
Erato– muza poezji miłosnej, jej atrybut to lira;
Euterpe– muza poezji lirycznej, atrybut – aulos (flet);
Klio– muza historii, trzyma w ręku zwój papirusu (lub pergamin);
Kaliope– muza poezji epicznej (eposu), z tabliczką i rylcem;
Melpomene– muza tragedii, trzyma maskę tragiczną;
Talia– muza komedii, z maską komiczną;
Terpsychora– muza tańca, jej atrybuty to lira i plektron (pióro lub inaczej kostka do gry na instrumentach strunowych);
Urania– muza astronomii i geometrii, trzyma cyrkiel i kulę (lub globus);
Polihymnia– muza sakralnej poezji chóralnej, nie posiada atrybutu, zwykle ukazywana była w zamyślonej pozie, a obok niej zasłona.
Muzy dawały inspirację do śpiewu i układania poezji, np. Odyseję Homera rozpoczyna apostrofa do muzy – prośba o wsparcie talentu, natomiast w poemacie Hezjoda Teogonia opisane jest nawiedzenie autora przez muzy na górze Helikon. Przewodnikiem muz był Apollin (Apollo Muzagetes). Czczono je w Parnas i Helikon (czasem mówi się muzy helikońskie). W mitologii rzymskiej odpowiadały muzom wieszczki kameny.
