Archetyp (gr. archetypon – pierwowzór) – pojęcie przejęte przez teoretyków literatury i sztuki z psychologii Carla Gustava Junga. Jung określał nim pierwotne wzorce postaw, które wpisane są w sferę zbiorowej nieświadomości (i utrwalane w niej przez powtarzające się doświadczenia), wspólne wszystkim ludziom. Archetypy są niezmienne i determinują widzenie świata oraz zachowanie. Ujawniają się przede wszystkim w mitach i wierzeniach.
Mityczne archetypy
Prometeusz – archetyp jednostki stającej do beznadziejne walki w obronie społeczności. Tytan Prometeusz walczył o prawa ludzi przeciwko bogom, za co rozgniewany Zeus przykuł go do skał Kaukazu.
Ikar – archetyp marzyciela, który ignoruje niebezpieczeństwo i przez swoją lekkomyślność sprowadza na siebie nieszczęście.
Mityczny Ikar zignorował ostrzeżenia swojego ojca, Dedala, i na skrzydłach zrobionych z piór i wosku wzleciał zbyt blisko Słońca. Żar roztopił wosk, a Ikar runął do morza.
Demeter i Niobe – archetyp czułej matki rozpaczającej po utracie dziecka.
Persefona, córka Demeter, raz w roku rozstawała się z matką, by trzy miesiące spędzić w królestwie podziemnym.
Dzieci Niobe zostały zabite przez boskie rodzeństwo Apollona i Artemidę, ponieważ kobieta naśmiewała się z ich matki, Latony, że zdołała urodzić tylko dwoje dzieci.
Syzyf – archetyp bezsensownego trudu.
Syzyf został skazany na wtaczania pod wysoką górę ogromnego głazu. Za każdym razem, gdy zbliżał się do szczytu, głaz staczał się w dół.
Odyseusz – archetyp tułaczki oraz wytrwałego podążania do celu mimo przeciwności.
Odyseusz był jednym z bohaterów walczących w wojnie trojańskiej. Jego powrót do rodzinnej Itaki trwał dziesięć lat, w czasie których stracił wszystkich towarzyszy i musiał się zmierzyć ze śmiertelnymi niebezpieczeństwami.
Penelopa – archetyp niezłomnej wierności.
Penelopa, żona Odyseusza, króla Itaki, przez 20 lat oczekiwała na powrót swojego męża z wojny trojańskiej. W tym czasie o jej rękę starało się wielu zalotników, ale ich starania nie odniosły żadnego skutku. Wierna żona nigdy nie porzuciła nadziei, że Odyseusz żyje i wróci do Itaki.
Orfeusz – archetyp artysty oraz miłości silniejszej od śmierci
Orfeusz był najwspanialszym muzykiem i poetą. Kiedy umarła jego ukochana Eurydyka, zszedł po nią do Hadesu. Jego śpiew wzruszył nawet podziemne bóstwa.
Narcyz – archetyp pychy i egoizmu, koncentrowania się jedynie na własnych potrzebach.
Narcyz był pięknym młodzieńcem, który zakochał się we własnym odbiciu. Umarł z miłości do samego siebie.
Topos (gr. topos koinos – miejsce wspólne) – powtarzający się w obrębie danej kultury motyw, symbol, obraz, bądź alegoria
Mityczne toposy
Pola Elizejskie – to określenia miejsca wiecznego szczęścia, w których ludzie nie płaczą, ani się nie smucą, nie muszą pracować i żyją w pokoju.
Pola Elizejskie w mitologii greckiej były miejscem, do którego po śmierci trafiali bohaterowie.
cykliczność natury – związana jest z bardzo starym poglądem, zgodnie z którym istnienie świata oparte jest na cykliczności. Dawał on podstawę do wiary w takie idee jak na przykład odrodzenie się po śmierci. Wiązało się to również z greckim przekonaniem o cykliczności czasu. Dowodem na to miała być między innymi zmienność i powracanie pór roku. Zjawisko to tłumaczono poprzez mit o Demeter i Korze. Kiedy córka wracała do matki, przychodziła wiosna. Kiedy zaś zbliżał się czas rozstania panowała jesień. Zima byłą okresem rozłąki.
chaos – łączyło się z nim przekonanie o pierwotnym nieporządku jako zmieszaniu dynamicznych, boskich sił, z których ostatecznie wyłonił się świat.
Parnas – w mitologii góra Parnas była siedzibą muz i funkcjonowała jako symbol artystycznej doskonałości.
fatum – oznaczało nieodwracalne wyroki losu, którym człowiek musi się podporządkować. Walka z przeznaczeniem zawsze okazywała się tragiczna, ponieważ nic nie mogło go zmienić. Nawet bogowie byli mu podporządkowani. W mitologii postacią, która ośmieliła się sprzeciwić fatum, jest Edyp.
Mityczne archetypy
Prometeusz – archetyp jednostki stającej do beznadziejne walki w obronie społeczności. Tytan Prometeusz walczył o prawa ludzi przeciwko bogom, za co rozgniewany Zeus przykuł go do skał Kaukazu.
Ikar – archetyp marzyciela, który ignoruje niebezpieczeństwo i przez swoją lekkomyślność sprowadza na siebie nieszczęście.
Mityczny Ikar zignorował ostrzeżenia swojego ojca, Dedala, i na skrzydłach zrobionych z piór i wosku wzleciał zbyt blisko Słońca. Żar roztopił wosk, a Ikar runął do morza.
Demeter i Niobe – archetyp czułej matki rozpaczającej po utracie dziecka.
Persefona, córka Demeter, raz w roku rozstawała się z matką, by trzy miesiące spędzić w królestwie podziemnym.
Dzieci Niobe zostały zabite przez boskie rodzeństwo Apollona i Artemidę, ponieważ kobieta naśmiewała się z ich matki, Latony, że zdołała urodzić tylko dwoje dzieci.
Syzyf – archetyp bezsensownego trudu.
Syzyf został skazany na wtaczania pod wysoką górę ogromnego głazu. Za każdym razem, gdy zbliżał się do szczytu, głaz staczał się w dół.
Odyseusz – archetyp tułaczki oraz wytrwałego podążania do celu mimo przeciwności.
Odyseusz był jednym z bohaterów walczących w wojnie trojańskiej. Jego powrót do rodzinnej Itaki trwał dziesięć lat, w czasie których stracił wszystkich towarzyszy i musiał się zmierzyć ze śmiertelnymi niebezpieczeństwami.
Penelopa – archetyp niezłomnej wierności.
Penelopa, żona Odyseusza, króla Itaki, przez 20 lat oczekiwała na powrót swojego męża z wojny trojańskiej. W tym czasie o jej rękę starało się wielu zalotników, ale ich starania nie odniosły żadnego skutku. Wierna żona nigdy nie porzuciła nadziei, że Odyseusz żyje i wróci do Itaki.
Orfeusz – archetyp artysty oraz miłości silniejszej od śmierci
Orfeusz był najwspanialszym muzykiem i poetą. Kiedy umarła jego ukochana Eurydyka, zszedł po nią do Hadesu. Jego śpiew wzruszył nawet podziemne bóstwa.
Narcyz – archetyp pychy i egoizmu, koncentrowania się jedynie na własnych potrzebach.
Narcyz był pięknym młodzieńcem, który zakochał się we własnym odbiciu. Umarł z miłości do samego siebie.
Topos (gr. topos koinos – miejsce wspólne) – powtarzający się w obrębie danej kultury motyw, symbol, obraz, bądź alegoria
Mityczne toposy
Pola Elizejskie – to określenia miejsca wiecznego szczęścia, w których ludzie nie płaczą, ani się nie smucą, nie muszą pracować i żyją w pokoju.
Pola Elizejskie w mitologii greckiej były miejscem, do którego po śmierci trafiali bohaterowie.
cykliczność natury – związana jest z bardzo starym poglądem, zgodnie z którym istnienie świata oparte jest na cykliczności. Dawał on podstawę do wiary w takie idee jak na przykład odrodzenie się po śmierci. Wiązało się to również z greckim przekonaniem o cykliczności czasu. Dowodem na to miała być między innymi zmienność i powracanie pór roku. Zjawisko to tłumaczono poprzez mit o Demeter i Korze. Kiedy córka wracała do matki, przychodziła wiosna. Kiedy zaś zbliżał się czas rozstania panowała jesień. Zima byłą okresem rozłąki.
chaos – łączyło się z nim przekonanie o pierwotnym nieporządku jako zmieszaniu dynamicznych, boskich sił, z których ostatecznie wyłonił się świat.
Parnas – w mitologii góra Parnas była siedzibą muz i funkcjonowała jako symbol artystycznej doskonałości.
fatum – oznaczało nieodwracalne wyroki losu, którym człowiek musi się podporządkować. Walka z przeznaczeniem zawsze okazywała się tragiczna, ponieważ nic nie mogło go zmienić. Nawet bogowie byli mu podporządkowani. W mitologii postacią, która ośmieliła się sprzeciwić fatum, jest Edyp.
