-
związki frazeologiczne
Związki
frazeologiczne, które swoje źródło mają w mitologii, określa
się mianem mitologizmów.
Chimeryczny
nastrój (charakter)– kapryśny, grymaśny, dziwaczny, towarzyszą mu fanaberie, fochy,
dąsy; od Chimery, mitycznego potwora o głowie lwa, tułowiu kozy i
z wężem zamiast ogona, Chimera ziała ogniem.
Drakońskie prawa (kary, przepisy, zarządzenia)– surowe, bezwzględne, ostre, okrutne; od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, którego ustawy (ok. 621 p.n.e.) wymierzały wyjątkowe surowe kary.
Jabłko niezgody– źródło konfliktów, wojen, sporów; od jabłka z napisem dla najpiękniejszej, które bogini niezgody Eris rzuciła między Afrodytę, Herę i Atenę.
Koń trojański– zdobycz przynosząca zgubę, złowrogi podarunek; od drewnianego konia, którego w dziesiątym roku wojny przyjęli Trojanie od Greków, w rzeźbie było wojsko greckie, podstęp Greków zadecydował o ich zwycięstwie i losach Troi.
Dejaniry koszula (szata, suknia)– coś, co sprawia największe cierpienie, męczarnie, od których nie ma w życiu ucieczki; patrz mit o Heraklesie.
Kraina cieni– świat umarłych, niewidzialnych cieni, ciemnych zjawisk; od tajemniczej głębi Tartaru, terenu rządzonego przez Hadesa.
Męki Tantala– cierpienia wynikające z dręczącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, na widoku i w obfitości, a jednak niedostępnych; od imienia lidyjskiego króla, ojca Niobe i Pelopsa, który po śmierci stał w Tartarze przy rzece i pod drzewem owocowym, ale nie mógł ani pić, ani jeść, przez co cierpiał katusze.
Nić Ariadny– nić przewodnia, sposób wybrnięcia z beznadziejnie zawikłanej sytuacji; z mitu o Tezeuszu, kiedy nić zakochanej w bohaterze bogini pomogła bohaterowi wydostać się z labiryntu.
Olimpijski spokój– panowanie nad emocjami, zaprzestanie kłótni; pochodzi od zwyczaju przerywania walk na czas igrzysk olimpijskich.
Paniczny strach– nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch, zazwyczaj ogarniający większą liczbę ludzi; od Pana – bożka pasterzy i trzód w górach i lasach, którego przeraźliwy głos (np. gdy ścigał nimfy) budził lęk.
Pępek świata– najważniejsza osoba, rzecz, wydarzenie, miejsce; według wierzeń greckich świątynia w Delfach miała być ośrodkiem, pępkiem świata.
Pięta Achillesa– czyjaś słaba strona; Achilles jako niemowlę był kąpany w wodach Styksu, aby zyskać nieśmiertelność. Matka Tetyda trzymała chłopca za piętę, w którą Achilles został ugodzony strzałą Parysa i zginął.
Przenieść się na Pola Elizejskie– znaczy umrzeć; było to mityczne miejsce pobytu dusz błogosławionych zmarłych; elizejskie cienie – dusze zmarłych przebywające w Elizjum.
Powrót do Itaki– powrót do domu, ojczyzny, często, mimo narastającej tęsknoty wędrowca, naznaczony przygodami; od podróży Odysa.
Puszka Pandory– coś, co wywołuje mnóstwo nieprzewidzianych trudności, źródło nie kończących się smutków, kłopotów, nieszczęść; pochodzi od – patrz punkt 4 (mit o Prometeuszu).
Pyrrusowe zwycięstwo– osiągnięte nadmiernym kosztem; od imienia Pyrrusa, który zwyciężając Rzymian pod Asculum w 279 p.n.e. poniósł ogromne straty w ludziach i materii. Podobne znaczenie ma kadmejskie zwycięstwo– równie niefortunne da zwycięzcy, jak i dla zwyciężonego; od bratobójczej walki o Teby między Polinejkesem i Eteoklesem (Teby to dawniej Kadmea, od złóż rud cynku).
Róg obfitości– źródło wszystkiego, o czym się marzy; od rogu kozy Almatei, karmicielki Zeusa. Król bogów pobłogosławił złamany róg ulubionego zwierzęcia i odtąd napełnia się on wedle życzeń posiadacza rogu.
Stajnia
Augiasza– sprawa, rzecz zaniedbana, zapuszczona, zachwaszczona, w
bezładzie, rozgardiaszu, nierządzie albo brudach moralnych, którą
trzeba nadludzkim wysiłkiem doprowadzić do porządku; od mitu o
Heraklesie – szósta z jego dwunastu prac.
Syzyfowa
praca– wymagająca ustawicznych i często bezskutecznych wysiłków,
trud ciężki i bezcelowy; od Syzyfa, założyciela i króla
miasta Eryfy (późniejszy Korynt). Za swe liczne przewinienia, po
śmierci, Syzyf toczył na szczyt góry Tartaru ciężki głaz, który
ciągle spadał.
Tytaniczny
wysiłek (praca)– olbrzymi, kolosalny, gigantyczny; od nazwy bardzo potężnego
pokolenia bogów, zepchniętego do Tartaru.
Przeciąć węzeł gordyjski– rozstrzygnąć skomplikowaną sprawę w sposób radykalny, śmiały, stanowczy, prosty; od węzła u rydwanu w mieście Gordion (stolicy Frygii), ktrego rozwiązanie miało dawać panowanie w całej Azji Mniejszej. Aleksander Wielki rozciął węzeł mieczem w 334 p.n.e.
Woda letejska– dająca zapomnienie; od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie, po napiciu się wody z tej rzeki dusza ludzka zapominała o przebytym ziemskim życiu. Ta sama etymologia słowa letarg– stan uśpienia, pozorna śmierć.
Wyrocznia
delficka– coś proroczego, wróżbiarskiego, zagadkowego, dwuznacznego,
wieloznacznego.
Pytia– osoba odpowiadająca, wypowiadająca się w sposób wieloznaczny,
niejasny, zagmatwany; od Pytii – wieszczki i kapłanki Apollina w
Delfach. Odurzona wyziewami ze skały wygłaszała niezrozumiałe
fragmenty zdań, które kapłan-prorok układał w heksametry.
-
mitologiczne archetypy i toposy
Archetypami postaw ludzkich są w mitach:
Dedal– wzór człowieka rozważnego, poważnego, doświadczonego. Realista. Wynalazca. Uosabia tęsknotę za ojczyzną, pragnienie niezależności.
Ikar– człowiek przełamujący granice za wysoką cenę – z jednej strony; człowiek lekkomyślny, łatwo upajający się swobodą – z drugiej.
Edyp– postać mityczna symbolizująca przewrotność losu, tragiczną ironię. W micie zabił swego ojca i ożenił się ze swoją matką – nie wiedząc o tym.
Herakles– symbol odwiecznego snu o potędze, marzeń człowieka, by być silnym i szlachetnym jak bogowie.
Kasandra– archetyp złej wieszczki, zwiastującej katastrofy i nieszczęścia.
Niobe– archetyp cierpiącej matki. Niobe, żona Tantala szczyciła się siedmioma synami i siedmioma córkami, bogowie zabili wszystkie jej dzieci. (Parandowski natomiast za pierwszą mater dolorosauznaje Demeter, gdy ta cierpiała po stracie córki do tego stopnia, że przybrała postać żebraczki).
Orfeusz– boski muzyk i wierny mąż, który po swoją żonę zszedł do Tartaru, gdzie wzruszył Hadesa swoim śpiewem; archetyp wirtuoza, artysty, mistrza, gotowego poświęcić wszystko dla ocalenia małżonki.
Prometeusz– archetyp buntownika, dobroczyńcy, altruisty. Chrystus został także nazwany Prometeuszem, ponieważ, będąc Bogiem, poświęcił życie z miłości do ludzi.
Syzyf– archetyp człowieka, którego ciężka i wyczerpująca praca nie daje żadnych efektów, jest bezowocna.
Narcyz– mitologiczny piękniś, który zakochał się we własnym odbiciu i został zamieniony w kwiat; archetyp człowieka zakochanego w sobie, egosity, skupionego tylko na własnych potrzebach.
Pigmalion– mityczny rzeźbiarz, który zakochał się w swoim dziele (Galatei) i ożywił je mocą miłości; archetyp artysty stwarzającego rzeczy niezwykłe, zakochanego w swym dziele.
Penelopa– żona Odyseusza, czekała na niego bardzo długo; archetyp wiernej żony, czekającej niestrudzenie na swego męża.
Mitologiczne toposy to:
Chaos– nieporządek, zamieszanie, olbrzymi nieład.
Olimp– miejsce dla wybranych, elita.
Parnas– w mitologii siedziba muz, oznacza siedzibę artystów.
Labirynt– w mitologii budowla Dedala, siedziba Minotaura; współcześnie:
miejsce,
z którego nie da się wyjść.
Hades– zaświaty (kraina zmarłych).
Tartar– piekło, miejsce potępieńców.
Pola Elizejskie, Wyspy Szczęśliwe– raj, kraina szczęśliwości.
Arkadia– kraina starożytnej Grecji w środkowej części Peloponezu, górzysta i pokryta lasami, zamieszkała przez ubogich i prymitywnych pasterzy. W Antyku uchodziła za pasterską krainę prostoty i szczęśliwości, rodzaj raju, kraina wiecznego dzieciństwa, w której panuje dobro i miłość.
