Nike
Literatura polska chętnie sięga do mitu o Nike, co ma uzasadnienie w naszej dramatycznej historii, pomaga uzasadnić heroizm, tragizm. Bardzo popularny w literaturze.
Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki
O miłości nieuciszona
Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim
Wyciągając odcięte ramiona
(Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Nike)
Wiersz ten znajduje się w tomiku Pocałunki z 1926 r., ma typową dla całego tomiku formę czterowiersza. Poetkę zainspirowała nie mityczna Nike, ale okaleczona, ekspresyjna rzeźba. Motyw Nike posłużył poetce do ukazania miłości. Rzecz oryginalna: u poetów wcześniejszych barokowych, renesansowych miłość była reprezentowana przez Wenus, amorka – Kupidyna. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, patrząc z dystansem na sprawy uczuć, osiąga nowy efekt porównując miłość do kalekiej rzeźby. Miłość jest jak okaleczona rzeźba. Wiersz ukazuje tragizm zranionej miłości. Motyw Nike staje się pretekstem do refleksyjnego liryku o miłości. Zarazem następuje odwrócenie topos (wzorzec) – bogini zwycięstwa jest w tym wierszu boginią osobistej klęski, a nie boginią zwycięstwa. Można powiedzieć, że kobiecie współczesnej wydaje się być bardziej właściwą patronką miłości – Nike z Samotraki niż zbanalizowana przez literaturę Wenus.
Motyw Nike pojawia się bardzo często w poezji współczesnej mówiącej o wojnie. Z tematyką wojenną, cierpieniem, heroizmem bohatera związane są wiersze:
1.Nike– Jan Lechoń tom Arias Kurante
2.Nike, która się waha– Zbigniew Herbert
3.Nike– Antoni Słonimski
4.Nike z Samotraki– Leopold Staff
Nike- Jan Lechoń
Nike Grunwaldu, rosła krakowska dziewczyna
Wyszła nocą na pole pod sklepione chmury
Za zbroję szmelcowaną, modre chabry wpina
I podniósłszy przyłbicę wzniosła się do góry
A za nią lekką stopą wznosząc się od ziemi
Płynie Nike spod Wiednia skrzydły husarskiemi
Słuckie pasy jak wstęgi wkoło niej się plotą
A ona dmie przeciągle w długą surmę złotą
I kiedy przelatują nad laurów szpalery
Nagle szum w wawrzynowej podniósł się gęstwinie
Srebrny orzeł wypłynął i wysoko płynie
Na wzniesionym ramieniu Nike z Samotraki
W świetle księżycowym to świecą to giną
Aż wreszcie nad Italią swe skrzydła rozwiały
I teraz sypią kwiaty we wszystkich pól chwały
Na groby i na Nike spod Monte Cassino
Jan Lechoń posłużył się motywem Nike, aby oddać hołd żołnierzom poległym pod Monte Casino. Pojawiają się tu trzy Nike symbolizujące wielkość polskiego oręża: Nike Grunwaldu, pokazana jako krakowska dziewczyna, Nike spod Wiednia ze skrzydłami husarskimi, Nike spod Samosierry, na, której wzniesionym ramieniu płynie srebrny orzeł. Te trzy boginie pokazujące bohaterstwo Polaków w przeszłości spotykają się po to, aby oddać hołd Nike bohaterów ostatniej wojny, nad talią.
Antoni Słonimskiego Nike
Inaczej pokazany jest motyw ten w wierszu A. Słonimskiego Nike z tomu Wiersze londyńskie. Zestawia dwa na zasadzie dysonansu wyobrażenia Nike: mitologiczne – pełna chwały bogini zwycięstwa i Nike okaleczonej, rzeźby. Poeta odrzuca Nike mitologiczną, gdyż Nike jest dla niego nie tylko symbolem zwycięstwa, ale też i symbolem okrucieństwa wojny.
Nie ty mojemu sercu jesteś bliska
We krwi brocząca przez pobojowiska
Nike zwycięskich plemion.
Słonimski uważa, że bliższa naszym doświadczeniom jest Nike z Samotraki, której głowę zwalono z ramion, pisze, że tylko Nike z Samotraki może prowadzić naród potwornie doświadczony przez historię do bohaterskich zrywów.
Za tobą Nike spod Samotraki
Wiatrem ogromnym porwani
Płyniemy oślepłe ptaki.
Zbigniew Herbert Nike, która się waha
Inaczej jeszcze motywy antyczne interpretuje Herbert, który nawiązuje do tradycji klasycznych często odwołuje się do nich, polemizuje. Wiersz ten mówi również o wojnie.
Najpiękniejsza jest Nike w momencie
kiedy się waha
prawa ręka piękna jak rozkaz
opiera się o powietrze
ale skrzydła drżą
Widzi bowiem
samotnego młodzieńca
idzie długą koleiną
wojennego wozu
szarą drogą, w szarym krajobrazie
skał i rzadkich krzewów jałowca
ów młodzieniec niedługo zginie
właśnie szala z jego losem
gwałtownie opada
ku ziemi
Nike ma ogromną ochotę
podejść i pocałować go w czoło
Ale boi się
że on który nie zaznał
słodyczy pieszczot
poznawszy ją
mógłby uciekać jak inni
w czasie tej bitwy
Więc Nike waha się
i w końcu postanawia
pozostać w pozycji
której nauczyli ją rzeźbiarze
wstydząc się bardzo tej chwili wzruszeń
Rozumie dobrze
że jutro o świcie
muszą znaleźć tego chłopca
z otwartą piersią
zamkniętymi oczyma
i cierpkim obolem ojczyzny
pod drętwym językiem
Wiersz ukazał się w tomie "Struna światła" - 1956 r. Wiersz Herberta posiada dwóch bohaterów: jednym z nich jest Nike, która w przypływie ludzkiego uczucia pragnie zatrzymać młodzieńca, który zginie w bitwie. Ma ochotę podejść i pocałować go w czoło, ale boi się by nie uciekł - chłopiec, który zostanie znaleziony martwy. W tym wierszu Nike jest postacią drugoplanową, wiersz mówi o tragizmie pokolenia Kolumbów skazanego na śmierć przez historię. Herbert w tym wierszu polemizuje z tradycją literacką, która mówiła o słodkiej śmierci dla Ojczyzny. Mówi, że ofiara płacona Ojczyźnie jest gorzka, cierpka - chłopca znajdą z cierpkim obolem Ojczyzny. Tytułowa Nike jest bardzo współczesna, daleka od mitologicznej Nike, jest bardzo ludzka, świadoma tragizmu wojny. Herbert zastanawia się czy jest to bogini zwycięstwa w kontekście II wojny światowej czy Nike klęski. Odchodzi od mitu, polemizuje, uwspółcześnia. Nike wie jak zachować się posągowo, postanawia pozostać w pozycji jakiej nauczyli ją rzeźbiarze, ale jest w niej także bardzo silne pragnienie, zwyczajne, ludzkie, podejść do chłopca, chce go uchronić, ma coś z matki, kochanki, ale musi odgrywać rolę narzuconą jej przez mit. Wiersz ten jest wielką parabolą. Mówiąc o absurdzie wszystkich wojen mit został przez Herberta zakwestionowany. Starożytna bogini, pewna swych racji, walcząc stała się Nike sceptyczną, niepewną swych racji, wahającą się - w tym wyraża się o wiele większy heroizm i tragizm współczesnych bohaterów prowadzonych przez Nike, która się waha.
Nike z Samotraki– Leopold Staff
W wietrznych fałdach twych wiotkich
szat słyszę muzykę
Lotu, którego nie prześcigną ptaki
Czarująca bogini triumfu, o Nike
Co od wieków zdyszana leci z Samotraki
Pośpiech potężnych skrzydeł twych powietrze chłoszcze
Niosąc zwycięstwo, sławę i liście laurowe
Nie pragnę ich. I temu jedynie zazdroszczę
Dla, których w porywie swym straciłaś głowę
Tom – Martwa pogoda.
Wiersze w tym tomie wyrastają z doświadczeń okupacyjnych poety. Wiersz ten jest świadectwem, że poeta nie chce być Tyrteuszem (piewca bohaterów) nawet w tych wierszach, o bolesnych doświadczeniach, pozostaje subtelnym lirykiem próbującym odkryć sens życia, mimo wojny, na przekór wojny. W wierszu tym zostały scalone dwa motywy Nike: motyw kulturowy = motyw rzeźby (potężne skrzydła, brak głowy) i motyw mitologiczny (bogini triumfu).Jednocześnie wprowadza inny bardziej współczesny obraz bogini, który wyraża określenieczarująca bogini triumfu. To określenie sprowadza tę dumną boginię do postaci ludzkiej – kobiety, odnoszącej prywatne triumfy. Nadaje jej ludzkie cechy. Posługuje się kontrastem: zderzenie patosu początkowych wersów pierwszej zwrotki z czwartym wersem Od wieków zdyszana lecisz z Samotraki. Ten potoczny zwrot frazeologiczny – zdyszana lecisz, sugeruje lot oraz codzienne zabieganie. Również żartobliwy moment zawiera druga zwrotka, w której także posłużył się kontrastem – w dwóch pierwszych wersach nawiązuje do rzeźby i bogini, oddaje patos bogini, a kontrastowym zaprzeczeniem jest dowcipna puenta – podmiot liryczny zazdrości temu, dla którego bogini w porywie swym straciła głowę. Na początku strofy pierwszej i drugiej Nike jest boginią zwycięstwa i słynnym posągiem, a w drugiej części staje się uroczą kobietą i raczej boginią miłości.
Odyseusz – archetyp wędrownika, tułacza; symbol wiary w przetrwanie. Zmuszony do wzięcia udziału w wojnie trojańskiej podróżował przez 20 lat. Pozostał wierny swojej ojczyźnie – Itace oraz żonie Penelopie (nawiązania i kontynuacje):
- Sonety krymskie – Adam Mickiewicz – poeta pielgrzym, nie wiedzący dokąd zmierza, nie potrafiący cieszyć się krajobrazami, które widzi, ponieważ ucieka mu serce w okolice dalekie
-Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego– Adam Mickiewicz
- hymn „Smutno mi, Boże” Słowackiego – poeta określa się tu mianem pielgrzyma, o swej drodze mówi, że jest sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem
-Pielgrzym Norwida – bohater to tułacz, wygnaniec, tęskniący do swej ojczyzny
-Odys Leopolda Staffa – poeta utożsamia każdego z Odysem, każdy
człowiek powinien dążyć do swej Itaki (określonego celu), mimo,
że zazwyczaj koniec podróży jest inny
- Seweryn Baryka wPrzedwiośniu– pielgrzym do ojczyzny, wyśnionej i wyidealizowanej;
-Latarnik– Henryk Sienkiewicz
Dedal – archetyp postawy racjonalnej, pracowitości
Ikar – archetyp nierozwagi, marzycielstwa
Ikar, nie posłuchawszy zakazu ojca, zachłyśnięty wolnością, podleciał zbyt blisko słońca i woskowe skrzydła wykonane przez Dedala roztopiły się – Ikar zginął.
(nawiązania i kontynuacje):
- obraz Pejzaż z upadkiem Ikara– Bruegel – ucieczka w świat marzeń nie zawsze daje człowiekowi dobro
-Ikar Grochowiaka: realizacja archetypu Ikara w tym utworze polega na dyskusji o roli wyimaginowanego, wyidealizowanego piękna w ludzkim życiu. Piękna należy szukać w rzeczach prostych, nawet brzydkich (twarz i dłonie starej praczki). Porzucenie realiów na rzecz marzeń to ucieczka Ikara – może się zakończyć tragicznie;
-Dedal i Ikar– Herberta
-Do fraszek– Jan Kochanowski
Nie zawżdy do wrót trafi, aż pióra szychtuje
Do ramienia, toż ledwe wierzchem wylatuje.
-Prawa i obowiązki Różewicza. Nawiązuje on do obrazu Brueghela, snuje refleksje na temat roli artysty w społeczeństwie. Każdy ma prawo wybrać swoja drogę, nie musi odwoływać się do sumienia.
- Ernest Bryll Wciąż o Ikarach głoszą: przeciwstawienie dwóch postaw: idealisty Ikara i racjonalisty Dedala. W imię trwałych wartości Bryll odrzuca piękno i jego ulotność. Uważa, że nie powinno się narażać życia w imię bezsensownych choć efektywnych gestów. Takim dla Brylla byłby również powrót Dedala, aby próbować ratować syna.
- IKAR JAKO IDEALISTA – młode pokolenie romantyków i pozytywistów: nie liczą się z możliwością klęski, a ponoszą ją, np.:
- Doktor Judym z Ludzi bezdomnych– idealista, pełen marzeń, nie ocenia jednak realiów, ponosi klęskę
- Kordian – chciał przewodzić spiskowi – okazał się za słaby – poniósł klęskę
Syzyf – archetyp sprytu, próby ucieczki przed śmiercią, również archetyp ludzkiego losu Zdradziwszy jakiś sekret Zeusa ściągnął na siebie tym samym jego gniew. Próbował wielu sztuczek aby przechytrzyć bogów. Uwięził Hadesa, później podstępem wrócił na Ziemię, ostatecznie został jednak ukarany – toczy ciężki głaz pod górę, który zawsze, tuż przed szczytem wymyka mu się z rąk. (nawiązania i kontynuacje):
-Syzyf– obraz Tycjana
-Syzyfowe prace– Żeromski – tytuł wiąże się z sytuacją historyczną Polski (daremny trud Rosjan włożony w zniszczenie świadomości narodowej, próby przeciwstawienia się młodzieży zaborcom)
Niobe, Demeter – archetyp matki cierpiącej
Nieposłuszną córkę Demeter porwał Hades – Kora sprowadziła nieszczęście zarówno na siebie jak i na matkę. Od tamtej pory przez pół roku Kora była z Hadesem (zima), przed drugie pół – z Demeter (lato).
Niobe cieszyła się licznym potomstwem i domagała się czci większej niż ta, którą ludzie oddają Latonie – matce dwojga dzieci. By się zemścić – dzieci Latony zabiły dzieci Niobe – nie doceniła ona macierzyństwa, skamieniała z bólu po utracie potomstwa kontynuacje i nawiązania:
- w Trenach Kochanowski odwołuje się do Niobe:
Nie dziwie się Niobe, że na martwe ciała
Swoich najbliższych dziatek patrząc skamieniała
Penelopa – archetyp wiernej żony
Czekała na Odyseusza 20 lat, oddalała swe ponowne zamążpójście różnymi sposobami
Herakles – archetyp męstwa i siły
Miał wiele pozytywnych cech, jednak był bardzo porywczy – w napadzie szału zabił żonę i dzieci. Za karę musiał wykonać 12 prac Eurysteusza. Po ich wykonaniu stał się nieśmiertelny (nawiązania i kontynuacje):
-Oda do młodości– Mickiewicz
Hej! ramię do ramienia! spólnymi łańcuchy
Opaszmy ziemskie kolisko! [...]
Dalej, bryło, z posad świata!
Nowymi cię pchniemy tory.
Narcyz – archetyp miłości egocentrycznej
Odrzucił miłość Nimfy Echo i Afrodyta ukarała go – zakochał się we własnym odbiciu w wodzie i umarł z tęsknoty. Po śmierci zamienił się w kwiat.
Afrodyta – archetyp piękna, miłości zmysłowej (nawiązania i kontynuacje):
- w Ludziach bezdomnych pierwszy rozdział zatytułowany jest Wenus z Milo. Judym, będąc w Luwrze podziwia posąg Afrodyty (Wenus)
Nike – archetyp zwycięstwa; bogini zwycięstwa często towarzysząca Zeusowi i Atenie. Przedstawiana jako młoda kobieta ze skrzydłami u ramion (kontynuacje i nawiązania):
-Nike, która się waha Herberta. Tu Nike przez chwilę nie jest boginią, lecz człowiekiem,
zastanawia się nad losem młodego żołnierza, który ma stanąć do walki i (to wie tylko Nike) – zginąć. Ostatecznie bogini pozostaje niewzruszona. Wiersz ten to polemika ze stereotypowym postrzeganiem bohaterstwa.
-Chwila w Troi– Szymborskiej. Przedstawia tu współczesne dziewczynki chude i bez wiary, że piegi znikną z policzków. Marzą o byciu piękną Heleną z Troi, o rycerzach, którzy walczyliby o nie.
-Nike– Pawlikowska – Jasnorzewska. Tu nieszczęśliwa miłość porównywana jest do paryskiej Nike z Samotraki, która mimo tragedii zostaje niepokonana.
Orfeusz i Eurydyka – symbol miłości po grób (nawiązania i kontynuacje):
- Tristan i Izolda – miłość przetrwała nawet śmierć
- MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA – tragiczna, nieszczęśliwa
-Tren XIV– Kochanowskiego
Gdzie te wrota nieszczęsne, którymi przed laty
Puszczał się w ziemię Orfeusz szukając swej straty?
Eros i Psyche – symbol miłości fizycznej i duchowej
Mityczne toposy (zakorzenione na trwałe w literaturze motywy)
Arkadia – kraina wiecznej szczęśliwości, jako (kontynuacje i nawiązania):
- złoty wiek – z mitu o 4 wiekach ludzkości, w którym to człowiek żył bez trosk, zmartwień,
chorób, a jego życie było wieczną zabawą
- wieś, spokój, przyroda – w RENESANSIE u Kochanowskiego, np. Pieśń świętojańska
o Sobótce
-
dom – Kochanowski Na
dom w Czarnolesie.
Świat wartości, który daje człowiekowi szczęście,
poczucie bezpieczeństwa; grono rodzinne, spokojna starość, ludzka
życzliwość;
- natchnienie dla artysty, odpoczynek –
Kochanowski „Na lipę”
- praca na roli – Rej, Żywot człowieka poczciwego; Praca nie męczy, zawsze jest owocna,panuje dostatek – jest to wyidealizowany wizerunek wsi
- dzieciństwo – Adam Mickiewicz Pan Tadeusz(inwokacja i epilog)
- przeciwstawienie wizji wojny, pokój – Baczyński
- ojczyzna o Przedwiośnie Żeromskiego; dla Seweryna Baryki ojczyzna jest swoistym
sacrum, Postrzega ją przez pryzmat mitu o szklanych domach.
- o Norwid Moja piosnka
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów nieba... Tęskno mi panie...
- o Itace Odysa – Odyseja– Homer
- Nawłoć – Przedwiośnie Żeromskiego; beztroskie życie arystokracji
- kraina nadniemeńska – Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
