Starożytność

Starożytność, zwana też antykiem (od łac. antiquus - dawny), to epoka która rozpoczyna się około czwartego tysiąclecia przed naszą erą, który to czas zbiega się z wynalezieniem pisma. Koniec tej epoki jest trudny do określenia, najczęściej spotykanymi datami są:

• rok 395 n.e. - podział Cesarstwa Rzymskiego na Zachodnie i Wschodnie

• rok 476 n.e. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

• rok 529 n.e. - zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach z rozkazu cesarza Justyniana

Koniec starożytności wyznacza początek średniowiecza

Epoka obejmuje czasy rozwojów kolejnych wielkich cywilizacji – mezopotamskiej, babilońskiej, egipskiej, arabskiej, greckiej i rzymskiej, której czas zbiega się z rozwojem kultury wczesnochrześcijańskiej.

Jest czasem w którym powstają wynalazki mające ogromne znaczenie dla rozwoju ludzkości. Wtedy też pojawiają się pierwsze wielkie budowle, rozwija się sztuka, powstają pierwsze teksty literackie i wykształcają się kolejne wielkie religie.

Literatura antyczna - Grecja 

Literatura antyczna, która wywarła ogromny wpływ na kulturę europejską, pojawia się w Grecji. Nie sposób przecenić jej znaczenia – przez wiele wieków stanowiła inspirację dla artystów, czerpiących z niej czy to formy wypowiedzi literackiej, czy tematykę. Równie istotna dla potomnych była grecka filozofia, architektura, rzeźba czy malarstwo.

Grecką literaturę dzieli się na następujące okresy:

• VIII wiek p.n.e. - epoka epiki

Najsłynniejszymi dziełami wieku epiki są dwa eposy Homera - "Iliada" i "Odyseja". Homer, żyjący w VIII wieku p.n.e., nie jest jednak autorem historii, które opowiadają - były one przekazywane w tradycji werbalnej przez wędrownych śpiewaków - aojdów; to dzięki niemu jednak znamy te opowieści w kształcie, w jakim zachowały się do naszych czasów. Tekst obu poematów pisany jest heksametrem daktylicznym. Bardzo charakterystyczne dla Homera są rozbudowane porównania, nazwane od niego porównaniami homeryckimi oraz stałe epitety (np. "szybkonogi Achilles"). Świat, w którym przedstawione są opisywane przez niego wydarzenia, jest odbiciem świata, w który wierzyli Grecy - zamieszkanego przez bogów i inne istoty nadprzyrodzone, które ciągle ingerowały w życie ludzkie, nierzadko decydując o ich życiu lub śmierci; główni bohaterowie są herosami, pochodzącymi ze związków boga z człowiekiem.

Drugim wielkim twórcą tego okresu był Hezjod, żyjący około 700 roku p.n.e. Wprowadził on nowe gatunki eposu: kosmologiczny - "Teogonia" (mówiący o genezie świata i ludzkości), genealogiczny - "Katalog niewiast" (opowiadający o początkach rodów wywodzących się ze związków bogów i śmiertelniczek) oraz dydaktyczny - "Prace i dnie" (zawierający rady i wskazówki dla czytelnika). W "Pracach i dniach", opowiadających o wiejskim życiu i pracy na roli, pojawia się pierwsza bajka, mówiąca o jastrzębiu i słowiku. W "Teogonii" Hezjod zawarł wyobrażenia starożytnych dotyczące genezy wszechświata - stąd znany jest nam mit o jego powstaniu.

• VII-VI wiek p.n.e. - wiek liryki

Poezja grecka wywodzi się prawdopodobnie z pieśni ludowych. Największą poetką starożytności była Safona, żyjąca na przełomie VII i VI wieku p.n.e. Pochodziła z Mityleny na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt. Istnieje legenda, według Safona popełniła samobójstwo, rzucając się w morze, z powodu nieodwzajemnionej miłości. Poetka jest autorką około dziewięciu tysięcy wierszy, jednak zachowała się ich niewielka część. Jej poezja ma bardzo osobisty charakter, częstymi tematami są miłość , przyjaźń, jej brat oraz natura. Stworzyła tak zwaną strofę saficką, mającą trzy jedenastosylabowe wersy i jeden pięciosylabowy.

Poważniejszą tematyką zajmował się Tyrtajos, żyjący w połowie VII wieku p.n.e. – jemu zawdzięcza się nazwę poezji tyrtejskiej. Pisał on elegie wojenne, zagrzewał do boju, sławił bohaterstwo Spartan i nawoływał do walki z powstańcami messeńskimi.

Innego typu poezję tworzył Anakreont, żyjący w połowie VI w. p.n.e. Pochodził z Teos w Azji Mniejszej. Prezentuje on nurt sympotyczny (biesiadny), a w jego twórczości odbija się filozofia epikurejska – sławi on życie, radości, miłość, zabawę. Pisał elegie i pieśni liryczne. Od jego imienia pochodzi nazwa rodzaju lekkiego wiersza – anakreontyku.

Pod koniec VI wieku tworzył Pindar, często uznawany za największego greckiego poetę. Tworzył wiersze wychwalające zwycięzców Igrzysk Olimpijskich.

Poetą tworzącym na zamówienie był Symonides z Keos, żyjący na przełomie VI i V wieku p.n.e. Pisał peany i dytyramby, a także pieśni choralne. Jest znany z epigramatu termopilskiego „Przechodniu, powiedz Sparcie: tu leżym, jej syny,/Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny”.

• V wiek p.n.e. - epoka dramatu

Nie byłoby dramatu bez teatru antycznego, ten zaś wywodzi się z obrzędów wykonywanych ku czci Dionizosa. Podczas poświęconego mu święta – Wielkich Dionizji - chór odziany w koźle skóry, symbolizujący jego orszak, wykonywał pieśń pochwalną (dytyramb). Z chóru z czasem wyodrębnił się pierwszy aktor, rozmawiający z orszakiem, zrezygnowano też z tematu Dionizosa i przedstawiano wydarzenia znane z mitów. Wymusiło to zamianę orszaku Dionizosa na chór odpowiadający tematowi opowieści. Od 4200 roku p.n.e. sztuki zaczęto wystawiać nie tylko podczas Wielkich Dionizji, ale także Lenajów – święta odbywającego się na przełomie stycznia i lutego, także ku czci Dionizosa. Podczas uroczystości trzech poetów rywalizowało ze sobą, prezentując tak zwaną tetralogię: trzy tragedie i jeden dramat satyrowy.

Pierwszym wielkim twórcą greckiego dramatu był Ajschylos – autor około 70-90 utworów, spośród których zachowało się 7, m.in. „Prometeusz skowany” i „Oresteja”. Często grupował swoje dramaty w trylogie To on wprowadził na scenę drugiego aktora, dzięki czemu podniosła się ranga dialogu scenicznego.

Drugim wielkim dramatopisarzem starożytności był Sofokles – autor ponad stu dwudziestu sztuk, lecz zachowało się do naszych czasów zaledwie 7 , m.in. „Antygona” i „Król Edyp”. W swych dramatach kładł duży nacisk na wewnętrzne przeżycia bohaterów. Wprowadził kolejnego, trzeciego aktora na scenę.

Trzecim słynnym twórcą greckiego dramatu był Eurypides, autor co najmniej 92 sztuk (m.in. „Elektry” i „Medei”), który jednak za życia nie był doceniony. Częściowo zachowało się 67 jego dzieł, w pełni jednak tylko 19. W jego dziełach mity są jedynie pretekstem do przedstawienia losów życia ludzkiego. Wykorzystywał często mało znane historie, dlatego zawierał w swych sztukach obszerne prologi, których celem było przybliżenie postaci bohaterów. Ludzie, o których pisał, nie byli idealizowanymi bohaterami, a zwykłymi postaciami, przez co jego dramaty wydają się być o wiele bardziej tragiczne, niż utwory innych autorów. Często pisał o kobietach. Zrezygnował także z koturnowości na scenie.

Grecy tworzyli także komedie, także wywodzące się z obrzędów dionizyjskich. Jedynymi z najwcześniejszych tego typu utworów, jakie zachowały się do naszych czasów, to komedieArystofanesa, który ośmieszał w nich m.in. demokrację ateńską („Ptaki”) czy Sokratesa („Chmury”). W IV wieku tworzył Menander, autor „Mizantropa” (to jedyna jego zachowana do naszych czasów sztuka). Opisywał on śmiesznostki życia codziennego.

• IV wiek p.n.e. - okres filozofów

Początkowo filozofia grecka zajmowała się przyrodą i poszukiwaniem arche – zasady rządzącej światem i przyczyny jego powstania.

Platon, żyjący w V/IV w., nadał filozofii nowy kierunek, oddzielając to, co w świecie stałe i niezmienne (byty), od tego, co zmienne (zjawiska). Założył Akademię w Atenach i napisał 27 dialogów, których bohaterem jest najczęściej Sokrates i jego rozmówcy. Tworzy teorię idei (idealizm obiektywny) – to idee są prawdziwymi bytami, są wieczne i niezniszczalne, rzeczy zaś jedynie je przypominają.

Uczniem Platona był Arystoteles, żyjący w IV w. p.n.e. Wstąpił on do Akademii w wieku 17 lat. Odrzucił przekonanie mistrza o bycie idealnym; według niego własności idei zawarte są w każdym z bytów, które zbudowane są z formy – tego, co niezmienne i ogólne - i materii. Ustanowił on hierarchię bytów – najniżej znajduje się przyroda nieorganiczna, wyżej zwierzęta i rośliny, jeszcze wyżej człowiek, a ponad nim absolut. Uznawał, że poznanie może odbywać się tylko przez doświadczenie, a najwyższym dobrem jest szczęście; sama przyjemność nie jest zła kiedy człowiek kieruje się zasadą złotego środka – umiarem i rozumem.

Szczęście było bardzo istotną kwestią epikurejczyków, zawdzięczających swą nazwę Epikurowi z Samos. Według nich najwyższym dobrem jest spokój duszy, który można osiągnąć unikając cierpienia i korzystając rozsądnie z ziemskich radości.

Inną postawę etyczną prezentowali stoicy. Twórcą tej szkoły filozoficznej był Zenon z Kition. Głosi ona życie zgodne z rozumem, polegające na wyzbyciu się namiętności. Należy dążyć do postawy mędrca, który niezależnie od otaczającego go świata pozostaje spokojny i opanowany, co daje mu wolność; mądrość umożliwia mu ocenianie świata i jego afirmację.

W IV wieku rozwija się historiografia, zapoczątkowana w V wieku p.n.e. Największymi historiografami Grecji byli Herodot, Tukitydes iKsenofon. Herodot, autor "Historii", jako pierwszy posłużył się prozą w utworze literackim. Nie można jednak traktować jego dzieła jako wiarygodnego źródła historycznego. Tukitydes był lepszym historykiem od niego - podchodził bardziej krytycznie do źródeł, z których czerpał. Napisał "Historię Wojny Peloponeskiej". Ksenofon to autor "Helleniki". Znał się na rzemiośle wojennym, dlatego najlepszym jego dziełem jest relacja z uczestnictwa w armii greckiej. Napisał także trzy utwory ku czci Sokratesa.

• III wiek p.n.e. - wiek epigramatu

W III wieku p.n.e. rozwijała się poezja hellenistyczna. Jednym z jej twórców był Teokryt, autor poezji pastoralnej oraz sztuk teatralnych, których akcja toczyła się na wsi. Innym twórcą był Kallimacha, piszący elegie, z których najsłynniejsza to "Przyczyny" - utwór w czterech księgach, opowiadający o genezie różnych zwyczajów, świąt i nazw. Twórcą "Argonautyki" jestApolloniusz z Rodos, uczeń Kallimacha. Pisał także wiersze i epigramaty.

Sztuka antyczna - Grecja 

Sztuka grecka swoje źródła zawdzięcza kulturze egejskiej, rozwijającej się na obszarze basenu Morza Egejskiego między 2600 a 1100 rokiem p.n.e. Można ją podzielić na trzy etapy:

• sztuka minojska – zawdzięcza swą nazwę królowi Minosowi z Krety. Najbardziej znane dzieło sztuki tego okresu to pałac w Knossos, którego pozostałości świadczą o wysoko rozwiniętej kulturze mieszkańców Krety.

• sztuka mykeńska - najbardziej znane dzieła tego okresu to tzw. Maska Agamemnona i Skarbiec Arteusza.

• okres archaiczny – rozpoczął się ok. 625 r. p.n.e. Tworzy się figurki orientalizujące. Postać ludzka przypomina ujęty frontalnie jednolity blok, kończyny przylegają blisko ciała. Później pojawiają się kurosy i kory. Kuros jest posągiem uśmiechniętego kroczącego młodzieńca o szerokich barkach, wąskich biodrach i jednej nodze wysuniętej do przodu, z rękami opuszczonymi wzdłuż torsu, kora to frontalnie ukazana, uśmiechnięta, długowłosa dziewczyna, stojąca ze złączonymi nogami, ubrana w prostą, waską suknię. W architekturze pojawia się porządek joński (na wyspach Morza Egejskiego) i dorycki (w Grecji właściwej i w koloniach włoskich). Te dwa porządki najłatwiej rozróżnić poprzez odróżnienie kolumn, jakie w nich stosowano: w porządku jońskim były smukłe, kanelowane (żłobione) na trzonie i z głowicą zdobioną ślimacznicami, w porządku doryckim kolumny były niższe, rozszerzały się w 2/3 wysokości, o gładkim trzonie i z prostą głowicą, składającą się z echinusa (o kształcie misy) i abakusa (o kształcie płaskiego prostopadłościanu). Występuje malarstwo freskowe, wazowe oraz polichromia rzeźb (wbrew naszym wyobrażeniom o nieskazitelnej bieli rzeźb antycznych znaczna większość z nich była malowana na bardzo wyraźne, jaskrawe kolory).

• okres klasyczny – rozwija się od połowy V wieku p.n.e. Buduje się w porządku jońskim, najsłynniejszą budowlą tego czasu jest Partenon (447-438 p.n.e.), wzniesiony na wzgórzu Akropolu, poświęcony bogini Atenie. Powstają budowle grobowe w formie tolosów (na planie koła, przykryte kopułą pozorną). Wznosi się teatry. Z okresu klasycznego pochodzą słynni rzeźbiarze greccy: Myron (480-45 p.n.e., „Dyskobol”, „Atena i Marsjasz”), Fidiasz (urodzony ok. 490 p.n.e., pracował przy dekoracji Partenonu, to jemu zawdzięcza się wyobrażenia bogów, doskonale oddawał ich potęgę i dostojeństwo, „Atena Partenos”, „Zeus Olimpijski”), Poliklet (ur. 480 p.n.e., „Doryforos”), Praksyteles (działał w latach 370-330 p.n.e., „Hermes z małym Dionizosem”), Skopas (370-330 p.n.e., „Szalejąca Menada”), Lizyp (360-310 p.n.e., portrety Aleksandra Wielkiego)

• okres hellenistyczny – obejmuje lata 323 – 30 p.n.e., rozpoczyna się po śmierci Aleksandra Wielkiego . Wznosi się budowle w porządkach jońskim i korynckim (zbliżony do jońskiego, o głowicy w kształcie kosza oplecionego liśćmi akantu). W rzeźbie zanika statyka, pojawia się ekspresja i dynamika, coraz silniejsza chęć oddania gwałtownego ruchu. Przykłady dzieł tego okresu to „Nike z Samotraki”, „Chłopiec z gęsią”, „Wenus z Milo”, „Grupa Laokoona”.

Literatura antyczna - Rzym 

Kontynuatorami form wykształconych w starożytnej Grecji byli Rzymianie. Pierwsza rzymska książka powstała z inicjatywy Appiusza Klaudiusza Cekusa, żyjącego w IV wieku p.n.e. Literaturę starożytnego Rzymu dzieli się na cztery epoki:

• archaiczną (240-80 p.n.e.) - wystawiano wtedy greckie dramaty w tłumaczeniu łacińskim, co zapoczątkowało pisanie sztuk o treści rodzimej. Tworzy wtedy największy rzymski komediopisarz - Plaut. Epika wzorowana była z początku na Odysei, z czasem została wzbogacona. Powstaje satyra, pojawia się epigram. Zapoczątkowana zostaje historiografia. Powstają dzieła dotyczące prawa i podręczniki retoryki.

• cycerońską (80-30 p.n.e.) - Cyceron odegrał ogromną rolę w filozofii i retoryce. Dzieła historiograficzne dotyczą współczesności (np. pamiętniki Cezara). Powstają dzieła naukowe, religijne, dotyczące teorii prawa. Poezja naśladuje grecką twórczość hellenistyczną.

• augustowska (30 p.n.e. - 14 n.e.) - jest to złoty wiek rzymskiej poezji. Tworzą: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz. Powstaje rzymska elegia miłosna. Powstaje wielkie dzieło Witruwiusza, dotyczące architektury.

Wergiliuszżył w I wieku p.n.e., napisał: „Bukoliki” (sielanka, akcja toczy się na wsi), „Georgiki” (poemat dydaktyczny poświęcony rolnictwu), „Eneidę” (epopeja sławiąca legendarne trojańskie pochodzenie Rzymian, dzieło oryginalne, choć inspirowane eposami Homera).

Horacytworzył w 2 połowie I wieku p.n.e. Pisał utwory, które nazywał carmina (łac. carmen – pieśń). Opisywał mityczną Arkadię, bohaterstwo, miłość, uczty, przyjaźń, bogów. Wprowadził motyw exegi monumentum (jest to tytuł jednego z jego wierszy) – wiary w to, że dzięki poezji można upamiętnić samego siebie.

Na przełomie tysiącleci żył i tworzył Owidiusz. Jego dzieła to m.in.: „Amores” (elegie miłosne), „Medea” (zaginiona tragedia, oparta na sztuce Eurypidesa), „Sztuka kochania” (przewodnik po uwodzeniu), „Metamorfozy” (opisuje cztery wieki ludzkości – złoty, srebrny, miedziany, żelazny, zawiera tam mity zawierające motyw przeobrażenia). Pisywał także bardzo osobiste elegie wygnańcze.

• cesarska (I-V w. n.e.) - w początkach tego okresu literatura jest pod wpływem retoryki. Historiografia zajmuje się przeszłością lub chwaleniem rodów cesarskich. Na przełomie I i II wieku tworzy Tacyt, największy rzymski historyk. Prozę pisywali Petroniusz ("Satiricon") i Apulejusz ("Metamorfozy"). Poezja jest przesycona retoryką. Silnie rozwija się tragedia oraz pantomima. Na przełomie II i III wieku pojawiają się wielcy pisarze chrześcijańscy, m.in. Tertulian. W III wieku wydarzenia polityczne hamują rozwój literatury. Na przełomie IV i V wieku działa Augustyn z Hippony (Św. Augustyn), powstaje Wulgata - łacińskie tlumaczenie Nowego Testamentu, dokonane przez Hieronima ze Strydonu (Św. Hieronim). Pojawiają się poeci chrześcijańscy - Prudencjusz i biskup Ambroży z Mediolanu. Poezja rzymska cechuje się nadmierną dbałością o formę. Ostatnim wielkim dziełem rzymskiej nauki jest kodyfikacja prawa rzymskiego, dokonana na polecenie cesarza Justyniana przez Triboniana.

Literatura antyczna - Biblia 

Nie należy myśleć, że poza Europą nie rozwijała się żadna literatura. Najważniejsza księga wszystkich chrześcijan - Biblia (gr. biblion – księga) - powstaje między XII w. p.n.e. a I wiekiem n.e. na terenach Azji, Afryki i Europy. Składa się z ksiąg Starego (XII-II wiek p.n.e.) i Nowego (52-98 r. n.e.) Testamentu, napisana była pierwotnie w kilku językach - hebrajskim, aramejskim i greckim. Kanon Biblii chrześcijańskiej zmieniał się na przestrzeni wieków, po raz pierwszy zatwierdzony został w 397 r. na Synodzie Kartagińskim. Odrzucone fragmenty nazywa się apokryfami lub pseudoepigrafami. Mimo tego, że zostały one odrzucone, część wyobrażeń o niektórych wydarzeniach biblijnych znamy właśnie z apokryficznych opisów. W skład Starego Testamentu w kanonie katolickim wchodzi 46 ksiąg, które dzieli się na: historyczne, profetyczne i dydaktyczne. Najstarszymi fragmentami są prawdopodobnie psalmy 90 i 91 oraz Księgi Mojżeszowe i Księga Hioba. Nowy Testament składa się z 27 ksiąg: Ewangelii (św. św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana), Dziejów Apostolskich, ksiąg dydaktycznych (listy apostołów) i Apokalipsy. Stary Testament opisuje historię Narodu Wybranego, Nowy – życie i nauki Chrystusa. Obie księgi zawierają wytyczne moralne, według których należy postępować, by dostąpić zbawienia.

Ważne pojęcia:

Epos- rozbudowany utwór literacki, którego celem jest upamiętnienie jakiegoś wydarzenia historycznego lub bohatera. Cechy, które zawiera tego typu utwór, to:

1. rozbudowana i wielowątkowa fabuła

2. brak powiązania przyczynowo-skutkowego między wydarzeniami

3. ukazywanie bohaterów w momentach przełomowych

4. obecność bohatera zbiorowego

5. inwokacja (rozwinięta apostrofa zawierająca odwołanie narratora do bóstwa lub innego duchowego patrona) na początku utworu

6. rozbudowane opisy o funkcji retardacyjnej (celowe opóźnianie akcji utworu)

7. trzecioosobowy, wszechwiedzący i obiektywny narrator

8. przenikanie się świata bogów i ludzi

9. obecność porównań homeryckich

10. podniosły styl

11. obecność stałych epitetów

12. wersy pisane heksametrem

13. mała rozpiętość czasowa narracji

14. fabuła niezależna od chronologii zdarzeń

15. konstrastowe zestawianie scen

16. występowanie skomplikowanych sytuacji w celu rozwinięcia fabuły

17. przeciwstawne siły spotykają się na końcu utworu

Heksametr daktyliczny- wiersz iloczasowy i izochroniczny, składający się z 24 mor (jednostek długości brzmienia), podzielonych na sześć stóp (po 4 mory). Stopa metryczna złożona z dwóch sylab długich to spondej, zaś stopa składająca się z jednej długiej i dwóch krótkich sylab to daktyl. Każda stopa daktyliczna może zostać zamieniona na spondej (mają tę samą wartość iloczasową). Ostatnia stopa, jeżeli jest daktylem, może być niepełna - wtedy zamiast ostatniej sylaby występuja pauza o długości jednej mory.

Dramat antyczny– utwór dramatyczny, którego cechy to:

1. obecność wszechwiedzącego chóru, którego zadaniem jest narracja i komentowanie wydarzeń

2. obecność konfliktu tragicznego – sytuacji, w której bohater jest bez wyjścia

3. ogromna rola fatum, bohaterowie często są bezsilni wobec losu i próby jego przezwyciężenia kończą się klęską

4. występowanie poszczególnych części dramatu: prologu, dialogu wprowadzającego w temat dramatu, parodosu – wejścia chóru i jego pierwszej pieśni, epeisodiów – partii dialogowych, stasimonów – kolejnych pieśni chóru i exodosu – końcowej pieśni chóru

5. zasada decorum – forma musi być odpowiednia do treści

6. zasada trzech jedności – akcji (jednowątkowa), miejsca (akcja toczy się w jednym miejscu), czasu (nie może przekraczać dwóch dni)

7. zasada mimesis – należy pisać o rzeczach i wydarzeniach prawdziwych (należy jednak pamiętać, jaki świat Grecy uważali za prawdziwy)

8. zasada docere – utwór ma nieść naukę

9. nie można ukazywać na scenie brutalności i zbrodni

10. element katharsis – oczyszczenia moralnego, którego dostępujemy przez obcowanie ze sztuką – uczucie litości lub trwogi, kiedy utożsamiamy się z bohaterem

Anakreontyk– wiersz usiłujący naśladować twórczość Anakreonta; jego tematyką jest miłość, erotyka, radość życia i zabawa, często pojawia się postać Erosa.

Bukolika, Sielanka, Idylla– gatunek obejmujący utwory związane tematycznie z życiem wiejskim, mający postać monologu. Jego bohaterami są pasterze, rolnicy, rybacy.

Elegia– gatunek zbliżony do trenu, istnieje w różnych odmianach: żałobnej, miłosnej, wojennej, politycznej, dydaktycznej, biesiadnej.

Epigramat– gatunek wywodzący się z napisów nagrobnych, zawarty w zwięzłej formie. Jest aforystyczny, humorystyczny, zakończony pointą. Za twórcę gatunku uważa się Symonidesa.

Epitafium– wiersz przeznaczony do umieszczenia na nagrobku lub utwór sławiący zmarłego, o zwięzłym stylu i formie.

Oda– utwór o charakterze panegirycznym lub dziękczynnym i patetycznym stylu. Sławi jakąś postać, zdarzenie, ideę.

Pieśń– utwór pierwotnie śpiewany z akompaniamentem muzycznym, z czasem usamodzielnił się.

Tren– gatunek poezji żałobnej o podniosłym charakterze, opisujący żal spowodowany śmiercią bohatera, wychwala też jego zasługi i czyny. Poświęca się go komuś powszechnie szanowanemu i uznanemu.

Bajka– krótki utwór pisany prozą lub wierszem, ma charakter dydaktyczny, na końcu zawiera pouczenie moralne. Bohaterami są personifikowane zwierzęta lub ludzie. Historia zawarta w utworze jest pretekstem do przekazania prawd ogólnych.

Najważniejsi twórcy i ich dzieła:

 Homer

• „Iliada”

Poemat składa się z 24 ksiąg, pisany jest heksametrem daktylicznym. Treścią utworu jest pięćdziesiąt ostatnich dni wojny trojańskiej. Autor skupia się na wybranych epizodach, związanych z konfliktem między Achillesem a Agamemnonem.

Agamemnon, bez zgody Achillesa, zabiera jego ulubioną brankę o imieniu Bryzejda. Wściekły wojownik rezygnuje z dalszego uczestnictwa w wojnie, bez niego zaś wygrana Greków jest niemożliwa. Agamemnon podejmuje dalszą walkę, ale ponosi jedynie klęski i sam zostaje ranny. Achilles wysyła w zastępstwie swojego przyjaciela Patroklesa, pożyczając mu swoją zbroję. Hektor, trojański wojownik, zabija go, myśląc, iż pokonuje słynnego Achillesa. Zrozpaczony grecki wojownik postanawia pomścić przyjaciela i przystępuje do walki. Staje do pojedynku z Hektorem i po długiej walce zabija go a następnie bezcześci jego zwłoki przez 12 kolejnych dni. Dopiero wtedy, pod wpływem błagań króla Priama, ojca pokonanego wojownika, godzi się wydać jego ciało Trojańczykom. Hektor zostaje pogrzebany.

„Iliada” jest eposem wojennym. Wszelkie opisy bitew (każda rozpoczyna się o świcie i kończy o zmierzchu), pojedynków, oblężenia a także uzbrojenia są niezwykle szczegółowe. Fabuła jest zamknięta klamrą – rozpoczyna ją gniew Achillesa, kończy wyzbycie się gniewu. Punktem zwrotnym akcji jest śmierć Patroklesa. Rozbudowane porównania, zwane homeryckimi, oraz hiperbolizacje (wyolbrzmienia), pełnią funkcję retardacyjną – spowalniają akcję utworu.

Sofokles

• „Antygona”

Treść utworu bazuje na jednym z mitów tebańskich.

Główną postacią dramatu jest córka Antygona, córka Edypa. Po jego śmierci Tebami rządzić mieli jego dwaj synowie – Polinejk i Eteokles. Polinejk opuścił jednak miasto, a gdy po roku wrócił Eteokles sprawujący wówczas rządy wygnał go z kraju. Polinejk udał się do Argos, gdzie ożenił się z córką króla Adrastosa i namówił go do najazdu na Teby. W trakcie oblężenia miasta zginęli obaj bracia Antygony, władzę objął więc Kreon, brat ich matki. Uznał on Polinejka za zdrajcę i zabronił grzebania jego ciała, Antygona jednak potajemnie złamała zakaz. Wieść o jej czynie dotarła do Kreona, który ukarał ją przez zamurowanie żywcem w grocie. Ślepy wróżbita Terezjasz przekonał go, by ułaskawić bohaterkę, jednak było już za późno – popełniła ona samobójstwo. Zginął także syn Kreona – Hajmon – który nie chciał dłużej żyć bez swojej ukochanej.

„Antygona” dotyczy odwiecznych rozterek moralnych człowieka: walki o obronę swych przekonań, umiejętności dokonywania wyboru i konfliktu między kierowaniem się uczuciami a rozumem. Głównym motywem utworu jest konflikt tragiczny, uosabiany w postaciach Antygony i Kreona. Oboje kierują się słusznymi zasadami, których jednak nie mogą pogodzić – Antygona działa, chcąc wypełnić prawo boskie (nakazujące grzebać zmarłych) oraz kierując się uczuciami, Kreon uznaje wyższość prawa ludzkiego i kieruje się rozsądkiem, który nakazuje konsekwentnie karać za przewinienia. Niezależnie od tego, jakiego wyboru dokonuje ta para bohaterów – sprowadzają oni na siebie cierpienie. Antygona cierpiałaby z powodu wyrzutów sumienia, gdyby zrezygnowała z pochówku brata, a przez oddanie zmarłemu należnej czci skazuje się na śmierć. Kreon nie karząc bohaterki naraziłby się, jako władca, na oskarżenie o brak konsekwencji i słabość charakteru, karząc ją traci i siostrzenicę, i syna.

• „Król Edyp”

Treść bazuje na jednym z mitów tebańskich, dzieje się kilka lat przed akcją Antygony.

Edyp był synem pary królewskiej Teb – Lajosa i Jokasty. Para usłyszała przepowiednię, która głosiła, że ich dziecko zabije swego ojca i poślubi matkę; podjęli oni decyzję o pozbyciu się syna. Edypowi przebito pięty i porzucono go w górach. Znaleźli go jednak pasterze i oddali na wychowanie królowi Koryntu. Edyp dorósł i poznał przepowiednię. Uważając koryncką parę królewską za swoich prawdziwych rodziców opuścił miasto, by słowa wyroczni nie wypełniły się. Wędrując po świecie wdał się w kłótnię ze starcem, którego zabił, nie wiedząc, że jest to Lajos, jego prawdziwy ojciec. Po drodze do Teb napotkał Sfinksa, który terroryzował tamte regiony. Sfinks zadał mu zagadkę: „Co to za zwierzę obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech”, a Edyp odgadł rozwiązanie, odpowiadając, iż chodzi o człowieka, który w dzieciństwie raczkuje, później chodzi na dwóch nogach, a w starości podpiera się laską. Uradowani mieszkańcy Teb ofiarowali Edypowi za żonę Jokastę, albowiem nikt nie wiedział, iż jest ona jego matką. Para miała czworo dzieci (Eteoklesa, Polinejka, Antygonę i Ismenę). Niezgodny z naturą związek doczekał się kary – na miasto spadła zaraza. Edyp doszukując się przyczyn kary boskiej dowiedział się prawdy o swoim pochodzeniu. Jokasta, odkrywszy prawdę, powiesiła się, Edyp zaś z rozpaczy oślepił się i uciekł z miasta.

Głównym problemem utworu jest niemożność wyzwolenia się spod ciężaru losu, który dosięga człowieka niezależnie od jego działań. Człowiek jest jedynie igraszką w jego rękach.

 Mity

• Dedal i Ikar

Dedal, artysta i wynalazca, mieszkał z synem Ikarem w Atenach, jednak zmuszony został do ucieczki z ojczyzny. Oboje dotarli na Kretę, gdzie rządził król Minos. Dedal został nadwornym architektem i zbudował labirynt, w którym uwięziono Minotaura, który był synem króla. Architekt dopuścił się zdrady pomagając Tezeuszowi wydostać się z labiryntu, w związku z czym Minos ukarał go zakazem opuszczania Krety. Dedal postanowił wraz z synem uciec z wyspy, w czym pomóc miały im skrzydła wykonane z ptasich piór sklejonych woskiem. Ojciec przestrzegł syna, by ten nie wzlatywał zbyt wysoko, ponieważ żar słoneczny może roztopić wosk; nie może też lecieć zbyt nisko, bo pióra nasiąkną parą unoszącą się nad morzem i staną się zbyt ciężkie. Swą ucieczkę zaplanowali na noc. Kiedy zaczęło świtać frunący Ikar nie mógł się powstrzymać i wzbił się wyżej ku słońcu. Przewidywania Dedala sprawdziły się – wosk stopił się a Ikar wpadł do morza.

Dedal i Ikar uosabiają dwie życiowe postawy – rozważną, racjonalną, charakterystyczną dla wieku dojrzałego i idealistyczną, nierozważną, spontaniczną postawę młodości. Ikar symbolizuje też człowieka, który bez względu na okoliczności dąży do spełnienia swoich marzeń, ściągając na siebie śmierć. W micie występuje też odwieczny konflikt pokoleń między doświadczonym ojcem a młodym synem.

• Orfeusz i Eurydyka

Orfeusz, król Tracji, był wspaniałym muzykiem, śpiewakiem i poetą. Poślubił nimfę leśną – Eurydykę, którą bardzo kochał. Któregoś razu nimfę ujrzał Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny, który tak zauroczył się jej urodą, że zaczął ją gonić. Uciekająca Eurydyka nieopatrznie nastąpiła na żmiję, która ukąsiła ją. Jad okazał się śmiertelny i nimfa zmarła. Orfeusz, nie mogąc pogodzić się ze śmiercią ukochanej, zszedł do Hadesu, chcąc przebłagać władcę podziemi, by oddał mu panią jego serca. W krainie zmarłych zagrał pieśń, która oczarowała sługi Hadesa i samego boga śmierci, który zgodził się przywrócić Eurydykę do świata żywych, jednak pod warunkiem, że gdy będzie wyprowadzał ją z podziemi, nie obejrzy się na nią ani razu. Niestety Orfeusz nie był w stanie powstrzymać się, by nie spojrzeć na ukochaną i kiedy odwrócił się, Hermes, który szedł za nią, zatrzymał ją w podziemiach. Orfeusza nie wpuszczono ponownie do Hadesu, pogrążył się więc w rozpaczy. Nie cierpiał długo, bowiem niedługo potem którejś nocy napotkał grupę oszalałych menad, które rozszarpały jego ciało na strzępy. Muzy pogrzebały go u stóp Olimpu.

Istotnymi motywami tego mitu jest siła miłości, której nie może pokonać nawet śmierć, oraz moc, która drzemie w sztuce, a która wyzwala w nas głębokie uczucia.

• Apollo i Muzy

Apollo jest bogiem muzyki i poezji, światła i pociechy, nazywano go Zbawcą, ponieważ pomagał cierpiącym i ratował w tarapatach. Był także opiekunem dziewięciu muz, córek Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Muzy mieszkają na szczytach gór - Helikonie, Parnasie i Olimpu. Każda z muz była opiekunką jakiejś sztuki oraz posiadała stosowne do tego atrybuty.

Kalliope (Pięknolica) - muza pieśni bohaterskiej, posiada rylec i tabliczkę do pisania

Klio (Głosząca sławę) - muza historii, trzyma zwój pergaminu

Euterpe (Radosna) - muza liryki, gra na flecie

Taleja (Rozkoszna) - muza komedii, z maską komiczną

Melpomene (Śpiewająca) - muza tragedii, z maską tragiczną

Terpsychora (Kochająca taniec) - muza tańca, trzyma lirę

Erato (Umiłowana) - muza miłości, gra na cytrze

Polihymnia - muza pieśni religijnych, nosi zasłonę używaną podczas obrzędów religijnych

Urania (Niebiańska) - muza astronomii, trzyma globus astralny.

• Syzyf

Syzyf był królem Koryntu i ulubieńcem bogów. Często zapraszano go na uczty odbywające się na szczycie Olimpu. Ponieważ spożywał boskie pokarmy - nektar i ambrozję - nie starzał się mimo upływu lat. Syzyf był plotkarzem i często opowiadał o tym, o czym rozmawiano na świętej górze. Bogowie patrzeli na to przez palce, do czasu, aż Syzyf rozpowiedział którąś z ważnych tajemnic Zeusa, co przysporzyło bogowi wiele kłopotów. Władca bogów posłał na ziemię Tanatosa, bożka śmierci, by pozbawił go życia, Syzyf jednak zdołał go pojmać i uwięzić. Ludzie przestali umierać, więc Hades poskarżył się Zeusowi. Wysłano Aresa, który uwolnił Tanatosa. Syzyf umarł jako pierwszy, a konając powiedział żonie, by nie wyprawiała mu pogrzebu. Dusza, której ciała nie pochowano, nie mogła wejść do krainy zmarłych, dlatego Syzyf błąkał się na brzegu Styksu. Naskarżył na niedobrą żonę, która nie wyprawiła mu pogrzebu, więc Hades pozwolił mu wrócić na ziemię, by zadbał o swój pochówek. Syzyf poszedł i nie wrócił, z czasem o nim zapomniano, ponieważ żył ostrożnie i bez rozgłosu. W końcu przypomniano sobie o zbiegłym z krainy zmarłych, ponownie wysłano za nim Tanatosa, który zdołał go pojmać. Zadano mu w piekle karę - miał wnieść wielki kamień na wysoką i stromą górę. Kiedy był już u jej szczytu, kamień wypadł mu z rąk i spadł na dół. To samo stało się za drugim razem, a także za każdym następnym.

• Narodziny świata

Na początku był chaos - otchłań, mieszanina żywiołów, z której wyłoniła się pierwsza para bogów - Uranos i Gaja. Ich dziećmi był ród tytanów, cyklopów i hekatonchejrów (sturękich). Uranos nie lubił swoich dzieci, więc strącił je do Tartaru, bezpowrotnej otchłani. Gaja znienawidziła męża i uknuła spisek z najmłodszym z tytanów - Kronosem, który uzbrojony w sierp zaczaił się na ojca i okaleczył go. Z krwi Uranosa narodziły się boginie zemsty, Erynie. Uranos został strącony z tronu.

W międzyczasie z chaosu wyłonił się stały ląd i słońce, a spadające deszcze spowodowały, że ziemia pokryła się lasami. Ukształtowała się rzeźba terenu, narodziły gwiazdy i pojawiły zwierzęta.

• Cztery wieki ludzkości

Na początku był wiek złoty. Nad światem panował Kronos, a świat był mlekiem i miodem płynący. Ludzie żyli bez trosk, trudów i ciężkiej pracy, nie starzeli się i spędzali życie na zabawie. Kiedy rządy Kronosa upadły, skończyła się ta epoka, a ludzie zamienili się w dobre bóstwa.

Nastąpił wiek srebrny, w którym życie ludzkie trwało długo, ale dzieciństwo trwało sto lat, a dorosłość była krótka i nieszczęśliwa. Ludzie byli źli i dumni, sprzeciwiali się bogom, więc Zeus ich pozabijał. Zapisali się w ludzkiej pamięci jako dusze błogosławione.

Kolejnym wiekiem był wiek brązowy. Ludzie miłowali wojny, mieli siłę olbrzymów i twarde serca. Nie znali żelaza, używali do wszystkiego brązu. Był to wiek herosów, dokonywano wtedy bohaterskich czynów.

Do dzisiaj trwa wiek żelazny, w którym takie czyny już się nie powtórzyły.

• Prometeusz

Według legendy Prometeusz, jeden z tytanów, ulepił człowieka z gliny zmieszanej ze łzami. Dał mu duszę z ognia niebieskiego. Człowiek, którego stworzył, był słaby, nie mógł bronić się, był bezradny. Prometeusz sprowadził więc ludziom ogień, który ich ogrzał i odstraszył dzikie zwierzęta. Tytan nauczył ludzi, jak używać ognia, nauczył ich też sztuk i rzemiosł. Zeus nie był z tego zadowolony i kazał Hefajstosowi, by stworzył piękną kobietę na wzór bogiń. Atena nauczyła ją kobiecych robótek, Afrodyta nadała wdzięk i urok, Hermes podarował skryty charakter i dar kuszącej wymowy. W posagu podarowano jej szczelnie zamkniętą glinianą beczkę. Kobietę nazwano Pandorą (dar bogów) posłano na ziemię i pozostawiono przed chatą Prometeusza, ten zwietrzył podstęp i odprawił ją. Przyjął ją jego brat Epimeteusz (wstecz myślący), który natychmiast się z nią ożenił. Prometeusz przestrzegł brata, by nie otwierał beczki, z którą przybyła Pandora, ta jednak przekonała męża. Gdy podnieśli wieko, na świat wyleciały wszystkie możliwe nieszczęścia.

Prometeusz chciał odpłacić się na bogach, więc zabił wołu i podzielił go na dwie części. Mięso owinął skórą, a kości nakrył tłuszczem. Kazał Zeusowi wybrać którąś z części, ten wybrał część tłustą, bo spodziewał się, że znajdzie się tam delikatne mięso. Gdy odkrył, że są tam tylko kości, rozzłościł się. Od tej pory bogom składano w ofierze właśnie te części zwierząt. Zeus zemścił się, przykuwając Prometeusza do skały Kaukazu, a każdego dnia głodny orzeł przylatywał i wyjadał mu wątrobę, która odrastała każdego dnia.