Głównym bohaterem powieści jest Marcin Borowicz, a kolejne rozdziały książki opowiadają o jego szkolnych latach. W trakcie edukacji zmienia się światopogląd chłopca, poznaje nowych kolegów, uczy się znaczenia słów przyjaźń czy miłość oraz patriotyzm. Bohaterami drugoplanowymi są przyjaciele Marcina – Radek, Zygier czy Walecki, podobnie jak on zmagający się z trudami edukacji w zrusyfikowanej szkole.
Żeromski prezentuje też opis wsi polskiej drugiej połowy XIX wieku, pogrążonej w nędzy i ubóstwie. Historia bohaterów „Syzyfowych prac” pokazuje, że ciężką pracą i przy pomocy wyrzeczeń można osiągnąć bardzo wiele, nawet w tak niesprzyjającym okresie jak czas zaborów.
