Żeromski przedstawia Marcina Borowicza na tle grupy uczniów klerykowskiego gimnazjum. Borowicz, podobnie jak jego koledzy, zmienia się z wiekiem. Od zastraszonego ucznia pierwszej klasy do pewnego siebie szósto- i siódmoklasisty, który gotów jest wstawić się za upokarzanym Radkiem u dyrekcji szkoły. Młodość to okres w życiu kiedy nieustannie można zmieniać poglądy i próbować różnych filozofii życiowych, i tacy są też młodzi gimnazjaliści. Z gorliwego katolika Borowicz staje się zagorzałym ateistą, z rusofila przekształca się w świadomego swej narodowości Polaka. W powieści ukazane są przemiany także innych młodych ludzi – Andrzeja Radka czy Anny Stogowskiej, Biruty, która przyjmuje uczucie Borowicza.
