w czasie swoich lekcji. Zupełnie inaczej niż nauczyciel rosyjskiego, Iłarion Ozierskij. Ten nie potrafi zapanować nawet nad klasą pierwszą, a w klasach wyższych staje się ofiarą wyrafinowanych prześladowań uczniów. Roztargniony profesor nie jest nawet w stanie zapamiętać adresu swojego domu, musi pytać o drogę uczniów. Nauczyciel polskiego, pan Sztetter, cieszy się ogólną pogardą uczniów. Prowadzi lekcje w bardzo nudny sposób, władze traktują go jako piąte koło u wozu, nikomu nie zależy, by język polski był przez uczniów przyswajany. Naczelnym rusyfikatorem szkoły jest pan Nogacki, nauczyciel arytmetyki. Wykłada swój przedmiot tak, że zmusza uczniów do myślenia po rosyjsku. Jest sumiennym i wymagającym nauczycielem.

Rozdział IX

Marcin jest uczniem trzeciej klasy. Razem z uczniami ze stancji pani Przepiórkowskiej, codziennie po lekcjach zajmuje się strzelaniem ze starego pistoletu, w parku wśród gęstwiny drzew. Pewnego dnia pojawia się żandarm, bracia Daleszowscy uciekają, Szwarc i Borowicz zostają surowo ukarani. Pierwotnie grozi im wyrzucenie z gimnazjum, ale ostatecznie kara zostaje złagodzona. Dla Marcina incydent jest prawdziwym wstrząsem, zaczyna się regularnie modlić i chodzić do kościoła, zabiera się również do nauki.

Rozdział X

Marcin Borowicz jest już uczniem klasy piątej. Wakacje spędza jak zwykle w rodzinnym domu w Gawronkach. Gospodarstwo pana Borowicza z wolna popada w ruinę, ojciec chłopca starzeje się coraz bardziej. Marcin spędza całe dnie na włóczędze po okolicy i polowaniu. Od ojca dostaje starą dubeltówkę. Wałęsając się w poszukiwaniu zwierzyny, Marcin zwiedza okoliczne wsie – Gawronki są najuboższą z nich. Jest tam tylko 18 domów, a większość mieszkańców żyje z uprawy roli i pracy najemnej. W