kiedy pan Majewski odpytuje jednego z uczniów, syna biednej akuszerki, Romka Gumowicza. Chłopiec uczy się pilnie, ale nie potrafi przekazać swojej wiedzy i jak zwykle dostaje dwóję, stając się pośmiewiskiem całej klasy. Romek zaczyna płakać a Marcinowi robi się żal zrozpaczonego kolegi.

Rozdział VI

Do Klerykowa przyjeżdża matka i zabiera Marcina do domu na Zielone Świątki. Z tej okazji szkoła udziela uczniowi dwudniowego urlopu. Przyjazd chłopca ma być niespodzianką dla ojca i całej rodziny. W czasie drogi do domu fornal Borowiczów opowiada Marcinowi historię o kradzieży gniadej, ulubionej klaczy folwarku. Koń został skradziony ze stajni i sam wrócił do domu, wyswobodziwszy się swoim prześladowcom. Pod koniec jazdy Marcin zrywa pęk bzów i obdarowuje nim matkę.

Rozdział VII

Marcin przechodzi do klasy pierwszej gimnazjum, w lecie umiera jego matka. Chłopiec, pozbawiony jej dozoru, opuszcza się w nauce. Zawiera znajomość z drugorocznym pierwszakiem Wilczkowskim, który uczy go oszukiwać nauczycieli i korepetytorów oraz wagarowania. Podczas jednej z zimowych ucieczek z kościoła chłopcy ślizgają się na zamarzniętej rzece. Zziębnięty Marcin postanawia wrócić na mszę, wchodząc na kościelną wieżę mimowolnie staje się świadkiem pewnej sceny. Otóż ksiądz Wargulski, nauczyciel religii, wyrzuca inspektora gimnazjalnego, Rosjanina, któremu nie podoba się, że uczniowie śpiewają hymn po nabożeństwie po polsku. Przyłapany przez księdza Marcin obiecuje, że nie powie o zajściu nikomu.

Rozdział VIII

Charakterystyka nauczycieli klasy pierwszej klerykowskiego gimnazjum – wykładowca łaciny Rudolf Leim jest z pochodzenia Niemcem, kategorycznie zabrania uczniom mówić po polsku i karze ich za to, umie także utrzymać posłuch