W utworze Marii Konopnickiej motyw ten nierozerwalnie wiąże się z antysemityzmem. Postawy antyżydowskie swoje źródło mają w niewiedzy, która sprzyja utrwalaniu stereotypów. Żyd w świadomości Polaków, dzięki tym myślowym schematom, odznacza się pazernością i materialistycznym podejściem do życia. Dlatego, kiedy nastroje antysemickie nasilają się w Warszawie, znany i ceniony do tej pory Mendel, przestaje być postrzegany jako sprawny i sumienny rzemieślnik. Od tej pory stanie się dla sąsiadów chciwym dorobkiewiczem. Na nic się zdają racjonalne argumenty starca, który przekonuje się, że z przesądem i uprzedzeniem trudno wygrać. Pomówienia i plotki bardzo ranią Mendla, ale jego spokojowi i bezpieczeństwu zagrażają również bezsensowne rabunki na domy i sklepy żydowskie. Ten przejaw nienawiści rasowej jest szczególnie niebezpieczny ze względu na mechanizmy związane z psychologią tłumu, czyli bezrefleksyjnym przejmowaniem wzorów zachowań uznawanych przez większość.
Problematyka żydowska w noweli to nie tylko antysemityzm i uprzedzenia rasowe, ale problem postrzegania własnej przynależności etnicznej. Wątek patriotyzmu, wierności wobec zasad, które określają nas samych, szacunku wobec własnego pochodzenia, wreszcie troski o własną wiarę i religię, to wszystko zostaje wyeksponowane poprzez ukazania relacji dziadka z wnukiem. To ucieczka małego Jakuba przed wołającym za nim "Żyd", skłania Mendla do refleksji nad świadomością narodową.
