Antek - Geneza utworu

Historię życia tytułowego Antka – wiejskiego chłopca – poznajemy bardzo przekrojowo i ogólnikowo. Narrator niespecjalnie wdaje się w szczegóły, a opis pozbawia zbędnej emocjonalności czy niepotrzebnego moralizatorstwa. Antek nie jest postacią w żaden sposób stereotypową – biorąc pod uwagę specyfikę idei epoki pozytywizmu – jego historia nie jest oparta więc na pewnym schemacie, aczkolwiek głównym zadaniem literatury jest w tym okresie przede wszystkim utylitaryzm (czyli użyteczność dla społeczeństwa) oraz tendencyjność, a więc prosta fabuła oraz nieprzerywanie ciągłości przyczynowo-skutkowej. I w ten oto sposób nie spotkamy w noweli jakiegokolwiek chaosu, wszystko zdaje się być idealnie poukładane, a wydarzenia harmonijnie następująco po sobie.
Prus porusza tutaj wiele ważnych problemów, które były kluczowe dla szerzenia nowych postulatów przez pozytywistów. Manifesty te propagowały na pierwszym miejscu takie czynniki, jak: praca organiczna czy praca u podstaw. Praca organiczna oparta została więc na wszelkich pozostałych legalnych możliwościach walki z zaborcą. Natomiast w „Antku” szczególnie mocno zaakcentowane zostały idee pracy u podstaw, która swoim zasięgiem obejmowała głównie chłopów, szerzenie oświaty wśród nich, cofanie zaściankowości i ciemnoty na wsi.
„Antek” jest nowelą, a to znaczy: utworem niewielkim objętościowo, z małą ilością występujących w niej postaci, nieskomplikowaną, prostą w odbiorze, niepotrzebującą zawiłych interpretacji, zawierającą jeden stały, niezmienny wątek. Czytelnik noweli nie miał się bowiem skupiać na wyłapywaniu sensów z poszczególnych cząstek i dowolnego tworzenia z nich dużej mozaiki znaczeniowej, lecz poprzez łatwą lekturą, niepotrzebującą naukowego wyjaśnienia powinien był dojść on do tego, jaki jest w niej zawarty przekaz (tzw. „co autor miał na myśli”), a więc co mu przyświecało, co chciał masom przez to wszystko powiedzieć. Ponieważ teksty pozytywistyczne ubogie są w metaforykę, toteż głównym ich celem jest po prostu ich użyteczność, pełnią bowiem rolę „przewodnika”, wychowawcy ludu. „Antek” pozbawiony jest co prawda moralizatorstwa, Prus raczej skąpi w udzielaniu rad, ale poprzez odpowiedni dobór pewnych utartych stereotypów na temat przeciętnych mieszkańców wsi tamtego czasu, prawdopodobnie próbuje dotrzeć do szerszej publiczności, aby ta potrafiła dostrzec wszystkie owe wynaturzenia, wyjaskrawienia wszelkich negatywnych cech.
O miejscu toczenia się akcji wiadomo tylko tyle, że jest to wieś położona gdzieś nad Wisłą, znajdująca się pod zaborem rosyjskim (świadczy o tym powszechna obecność rubli w obiegu), natomiast o wiele większy problem jest z wyznaczeniem czasu akcji. Trudno o tym orzec, niemal pewne jest to, że jest to II połowa XIX wieku, najprawdopodobniej lata 70. (lub 80., jednak to w latach 70. postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw oraz wszystkie inne idee pozytywistyczne robiły oszałamiającą karierę, później rozpoczęło się wielkie rozczarowanie tymi manifestami, które nie przyniosły pożądanego efektu). Nie jest jednoznacznie określone, ile lat ma główny bohater w końcowej fazie utworu, tak więc trudno orzec, jak długo ciągnie się akcja noweli, jednak z pewnością musi być to przynajmniej dobrych kilkanaście (może kilkadzieścia?) lat, gdyż przy końcu Antek jest już prężnym młodzieńcem, który „już podoba się pannom”, poza tym sam doznaje pierwszego poważniejszego uczucia, nie jest ono bynajmniej zupełnie dziecięce.
Narracja w utworze jest bardzo prosta. Momentami pojawiają się opisy krajobrazu, jednak nie są one tak obszerne, jak np. w „Nad Niemnem” Orzeszkowej. Niczemu one właściwie nie służą, jednak nie należy zapominać o pewnym dominującym przeświadczeniu pozytywistów, że nie można rozstrzygnąć o tym, co jest ważniejsze – treść czy forma, więc należy je odpowiednio, równomiernie rozłożyć, zharmonizować ze sobą.