Ideologia i filozofia oświecenia
Głoszono racjonalizm, czyli możliwość rozumowego poznania świata przez człowieka (racjonalizm). Patrzono na świat i społeczeństwo jak na prawidłowo działającą maszynę. Bóg to Istota doskonała i Ten, który stworzył świat lecz który nie ingeruje w bieg historii i nie interesuje się życiem poszczególnych ludzi – deizm. Podkreślano duże znaczenie doświadczenia (empiryzm) oraz poznania zmysłowego (sensualizm). Dużo uwagi poświęcano edukacji, a krytycznie odnoszono się do instytucji społecznych, politycznych oraz Kościoła. Wprowadzono pojęcie stanu naturalnego, gloryfikowano naturę (powstał mit „dobrego dzikusa”).Wzór osobowy to przede wszystkim człowiek oświecony: wolny od przesądów (Wolter), kierujący się rozumem, znający swoje miejsce w społeczeństwie, obywatel-patriota, reformator;
Sztuka oświecenia
Dominuje nurt klasycyzmu, nawiązujący w formie i treści do starożytności, filozofii ładu i umiaru. Przez długi czas współistnieje on z rokokiem, kontynuującym bujność barokową, a następnie z sentymentalizmem, akcentującym nową uczuciowość.Encyklopedyści to krąg twórców Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Początkowo miał to być tylko przekład angielskiej Encyklopedii, który rozrósł się w wielotomowe dzieło, zapoczątkowane w 1751 r. i zakończone w 1772 r. (28 tomów) pod kierunkiem Diderota, będące manifestem filozofii racjonalistycznej. Do grona twórców Encyklopedii należeli m.in. Wolter, Rousseau, Monteskiusz i inni.
Instytucje polskiego oświecenia, czasopisma, wydarzenia z tego okresu
Collegium Nobilium to szkoła dla młodzieży szlacheckiej założona w 1740 w Warszawie przez Stanisława Konarskiego. Prowadzili ją pijarzy. Miała szeroki program z zakresu wiedzy ogólnej (nauki przyrodnicze, ekonomia, prawo, języki obce, architektura). Nauka trwała 8 lat. Językiem wykładowym była łacina. Uczyło się tam wielu wybitnych Polaków. Dała początek reformie szkolnictwa polskiego. Istniała do 1832 r.Biblioteka Załuskich, nazywana też Biblioteką Rzeczypospolitej, była jedną z największych bibliotek na świecie w drugiej połowie XVIII wieku oraz jedną z pierwszych, które usiłowały realizować zadania biblioteki narodowej – to w niej gromadzono, katalogowano i udostępniano możliwie najpełniejszy zasób polskiego piśmiennictwa. Fundatorami Biblioteki byli bracia - biskupi Józef i Andrzej Załuscy. Biblioteka oddano do użytku publicznego w 1747 r.
Teatr Narodowy był pierwszym w Polsce teatrem publicznym. Otwarto go w stolicy w 1765 r. Jego repertuar kształtowali: Bohomolec, Zabłocki, Bogusławski. Teatr odgrywał ważną rolę w walce o zwycięzco oświeceniowych ideałów oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja.
„Monitor” to czasopismo założone w Warszawie z inspiracji króla Poniatowskiego w 1765 r. i wydawane do końca 1785 r. Wzorowano się na pismach angielskich („The Spectactor”). Najważniejszą rolę pismo odegrało w pierwszych latach istnienia, redagował je wtedy m.in. Krasicki.
Szkoła Rycerska, czyli Korpus Kadetów, założony przez Poniatowskiego w 1765 r. Był to pierwszy w Polsce świecki zakład naukowy kształcący obywateli i oficerów, przeznaczony dla młodzieży szlacheckiej. Wykładano przedmioty ogólne i wojskowe. Wpajano wychowanie w duchu patriotycznym i wierności dla króla. Komendantem był książę Czartoryski. Szkoła mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim w Warszawie. Jej wychowankami byli m.in. Kościuszko, Niemcewicz, Jasiński.
Obiady czwartkowe organizowano od 1770 r. Były to cotygodniowe spotkania pisarzy i intelektualistów i pisarzy, związanych ze Stanisławem Augustem. Początkowo odbywały się na Zamku Królewskim w Warszawie, a później również w Łazienkach. Kobiety nie brały w nich udziału. W czasie spotkań panowała atmosfera salonu literackiego. Prowadzono dyskusje o najważniejszych sprawach polityki, literatury, kultury, sztuki i nauki, sztuki. Nie zapominano także o rozrywce – organizowano zabawne turnieje poetyckie, odczytywano dowcipne wiersze okolicznościowe itp. Na obiady czwartkowe przychodzili m.in. Naruszewicz, Krasicki, Trembecki, Bohomolec, Konarski, Potocki. Po 1777 spotkania zdarzały się coraz rzadziej, zupełnie z nich zrezygnowano na początku lat 80.
„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” to pierwsze wydawane w Polsce czasopismo literackie. Tygodnik wydawano w stolicy w latach 1770-1777. w piśmie publikowali najbardziej znane postacie polskiego oświecenia, m.in. Krasicki i Naruszewicz. Często pojawiały się w nim artykuły o charakterze politycznym. Pismo popierało króla Stanisława Augusta, chwaliło jego politykę i opisywało jego działalność jako mecenasa literatury i sztuki.
Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773 r. Była pierwszą w Europie centralną świecką władzą oświatową. Podlegała bezpośrednio królowi i sejmowi. Na jej potrzeby przeznaczono majątki po skasowanym zakonie jezuitów. Wprowadziła trzystopniowe szkolnictwo: szkoła elementarna (Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych), średnia z nowoczesnym programem matematyczno-przyrodniczym oraz wyższa zreformowana (Akademie Krakowską i Wileńską przekształcono w Szkołę Główną Koronną i Szkołę Główną Księstwa Litewskiego). Założyła seminaria nauczycielskie. Zlikwidowała monopol oświatowy Kościoła. Stworzyła system oświaty służący rozwojowi człowieka i obywatela. Przetrwała do 1794 r.. Głównym jej współtwórcą był Hugo Kołłątaj.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych założone w 1775 r. przez Komisję Edukacji narodowej do opracowywania podręczników zgodnych z nowoczesnym poziomem wiedzy. Na jego czele stał Ignacy Potocki. Działało do 1794 r.
Konstytucja 3 maja uchwalona przez Sejm Czteroletni w 1791 r. Stanowiła uwieńczenie wszystkich działań podjętych przez stronnictwo reformatorskie.
Główne gatunki literackie oświecenia
Bajka - krótki utwór wierszem lub prozą, zawierający morał. Jest to jeden z głównych gatunków literatury dydaktycznej. Bohaterami bajek są najczęściej zwierzęta (I. Krasicki).Satyra - utwór literacki ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, zjawiska życia społeczno-politycznego i obyczajowego („Żona modna” I. Krasicki)
poemat heroikomiczny -> antyk (I. Krasicki „Monachomachia”),
komedia -> antyk (J. Niemcewicz „Powrót posła” – komedia polityczna).
poemat heroikomiczny -> antyk (I. Krasicki „Monachomachia”),
komedia -> antyk (J. Niemcewicz „Powrót posła” – komedia polityczna).
