Księga pierwsza
Młodość, nauka i pobyt w Warszawie oraz w Paryżu gdzie nasz bohater nabiera manier oraz ogłady.
Księga druga
Perypetie młodego Mikołaja, który trafia na wyspę Nipu, po tym jak ucieka z Paryża gdzie groziło mu więzienie.
W czasie podróży jego statek rozbija się a Mikołaj zostaje cudownie ocalony.
Wsiąka w społeczność tamtejszych mieszkańców.
Normy, obyczaje, styl życia Nipuańczyków wpływają na moralną i intelektualną reedukację naszego bohatera.
Księga trzecia
Bolesna konfrontacja wyobrażeń młodego Mikołaja z prawdziwą niedoskonałą rzeczywistością jego ojczystego kraju.
Bohater z rozpaczą obserwuje rozpad i rozkład polskiego państwa i jego ustroju.
Mikołaj osiada na wsi, gdzie prowadzi żywot ziemianina – filozofa.
Streszczenie szczegółowe
KSIĘGA PIERWSZA (dzieciństwo i wczesna młodość Mikołaja)
Akcja rozpoczyna się na wsi Szumin w której wychowuje się młody Mikołaj. Pierwsza edukacja jaką chłopiec otrzymuje pochodzi od służby. Jego głowa była nabita ciekawymi opowieściami o czarownicach i upiorach, przez co chłopiec był bardzo bojaźliwy i niesamodzielny.
Za namową wuja Mikołaj zostaje wysłany do szkoły, gdzie zdobywa właściwą wiedzę – uczy się czytać i pisać.
W dzień szesnastych urodzin Mikołaj otrzymuje wiadomość o śmierci swego ojca i powraca do rodzimej wsi. Chłopak wiedzie życie wolne od trosk wypełnione zabawą i radością, niczym nie zmąconym spokojem. Mikołaj spędza błogo czas na „nic nierobieniu” aż do momentu gdy na dworze pojawia się francuski guwerner Dumon. Matka Mikołaja uważała, iż dobry guwerner to prawdziwy skarb, jednakże jego działania przyniosły więcej szkody niż pożytku. Guwerner bowiem uczył chłopaka, iż wstydem jest posługiwać się łaciną czyniąc ją zbędną. Opowiadał całymi godzinami o romansach, awanturach,
