Księga pierwsza
Młodość, nauka i pobyt w Warszawie oraz w Paryżu gdzie nasz bohater nabiera manier oraz ogłady.
Księga druga
Perypetie młodego Mikołaja, który trafia na wyspę Nipu, po tym jak ucieka z Paryża gdzie groziło mu więzienie.
W czasie podróży jego statek rozbija się a Mikołaj zostaje cudownie ocalony.
Wsiąka w społeczność tamtejszych mieszkańców.
Normy, obyczaje, styl życia Nipuańczyków wpływają na moralną i intelektualną reedukację naszego bohatera.
Księga trzecia
Bolesna konfrontacja wyobrażeń młodego Mikołaja z prawdziwą niedoskonałą rzeczywistością jego ojczystego kraju.
Bohater z rozpaczą obserwuje rozpad i rozkład polskiego państwa i jego ustroju.
Mikołaj osiada na wsi, gdzie prowadzi żywot ziemianina – filozofa.
Streszczenie szczegółowe
KSIĘGA PIERWSZA (dzieciństwo i wczesna młodość Mikołaja)
Akcja rozpoczyna się na wsi Szumin w której wychowuje się młody Mikołaj. Pierwsza edukacja jaką chłopiec otrzymuje pochodzi od służby. Jego głowa była nabita ciekawymi opowieściami o czarownicach i upiorach, przez co chłopiec był bardzo bojaźliwy i niesamodzielny.
Za namową wuja Mikołaj zostaje wysłany do szkoły, gdzie zdobywa właściwą wiedzę – uczy się czytać i pisać.
W dzień szesnastych urodzin Mikołaj otrzymuje wiadomość o śmierci swego ojca i powraca do rodzimej wsi. Chłopak wiedzie życie wolne od trosk wypełnione zabawą i radością, niczym nie zmąconym spokojem. Mikołaj spędza błogo czas na „nic nierobieniu” aż do momentu gdy na dworze pojawia się francuski guwerner Dumon. Matka Mikołaja uważała, iż dobry guwerner to prawdziwy skarb, jednakże jego działania przyniosły więcej szkody niż pożytku. Guwerner bowiem uczył chłopaka, iż wstydem jest posługiwać się łaciną czyniąc ją zbędną. Opowiadał całymi godzinami o romansach, awanturach, kazał czytać sentymentalne książki.
Mikołaj przeżywa także swoją pierwszą młodzieńczą miłość, która także nie wnosi niczego konstruktywnego do jego życia. Zniechęcony chłopak udaje się do Warszawy, gdzie dalej wiedzie hulaszcze życie i staje się typowym awanturnikiem. Mikołaj tęskni za daleką podróżą za granicę – udaje się więc do Paryża. Tam szasta pieniędzmi – ubiera się w najlepsze stroje, otacza pięknymi kobietami, jeździ najdroższymi powozami, popada w długi i musi uciekać przed karą więzienia. Udaje się więc do Amsterdamu, skąd postanawia wyruszyć dalej. Dalszą drogę Mikołaj odbywa na statku, który rozbija się o skały a młody Doświadczyński zostaje jedynym ocalałym z katastrofy – trafia na wyspę Nipu.
KSIĘGA DRUGA (pobyt na wyspie)
Wyspa zamieszkiwana była przez ludność znacznie różniącą się od europejskiej. Panowały tam równe prawa dla wszystkich. Wszyscy mieszkańcy posiadali tyle samo ziemi oraz nie różnili się niczym nawet strojami. Wszyscy żyli w zgodzie, nikt nikogo nie skarżył, nie oszukiwał, nikt nikogo nie okradał. Nie istniały tam więzienia ani sądy gdyż nie było takiej konieczności. Mieszkańcy ponadto charakteryzowali się zdrowym trybem życia – byli zdrowi a kobiety nie potrzebowały się malować gdyż i bez tego były nadzwyczaj piękne.
Mikołaj został przyjęty bardzo ciepło przez mieszkańców. Został także parobkiem mędrca Xaoo i tutaj rozpoczęła się na nowo jego zaniedbana edukacja. Mędrzec próbował wytłumaczyć młodzieńcowi, że celem nauki jest poznanie świata i natury oraz że każda nauka powinna być praktykowana. Ponadto Xaoo twierdził, iż praca jest jedną z najważniejszych w życiu wartości. Wykładał także Mikołajowi, że człowiek może obyć się bez dóbr materialnych a prawdziwe szczęście człowiek czerpie z natury i z tego co przynosi los. Nauki te były dla młodzieńca bardzo przydatne i łatwo je pojmował. Zrozumiał, iż jego dotychczasowe życie – oparte na korzystaniu jedynie z tego co materialne, nie było życiem dobrym ani pełnym.
Mikołaj opuszcza wyspę odnowiony moralnie i bogatszy w doświadczenia.
KSIĘGA TRZECIA (podróż po Europie i powrót do Ojczyzny)
Doświadczyński podróżuje po Europie – odwiedza zarówno Wyspy Kanaryjskie jak i Paryż, tam też postanawia, iż powróci do Polski i będzie lepszym człowiekiem. Zaraz po swoim powrocie zmienił zupełnie swoje postępowanie wobec chłopów, którzy służyli na jego ziemi. Z czasem został wybrany na posła – próbował zastosować w Polsce zasady jakie poznał przebywając na Nipu, jednakże wszelkie jego starania zostały wyśmiane, w rezultacie Mikołaj powrócił do swojej rodzimej wsi, gdzie wprowadził poznane na wyspie zasady. Cały swój czas poświęcał zarówno na pracę jak i na pogłębianiu wiedzy poprzez liczne lektury. Wiele czas spędzał także na gospodarskich zabawach oraz na spacerach po wsi i po swoim ogrodzie. Wiadomość o śmierci jego zmusiła Mikołaja do podróży na Litwę. W czasie drogi miał wypadek i ranny trafił do domu pięknej wdowy, której opowiedział historię swego życia. W trakcie rozmowy okazało się, iż była to Julianna – młodzieńcza miłość Mikołaja.
Utwór kończy się zapewnienie, że oto Mikołaj wraz ze swoją żoną wiodą szczęśliwe i przykładne życie.
