Akcja powieści toczy się w XVII wiecznej Polsce, pustoszonej przez najazd szwedzki. Po początkowych niepowodzeniach i chaosie, Polacy znajdują w sobie dość sił, by stanąć w obronie ojczyzny. Takie przesłanie było aktualne w czasach pisania „Potopu” – Polska znikła wtedy z mapy świata. Kraj podzielili trzej zaborcy, a po fiasku Powstania Styczniowego nadzieja na rychłe odzyskanie niepodległości odsunęła się w daleką przyszłość.
Powieść Sienkiewicza wlewała otuchę w serca Polaków, dowodząc, że nie można poddawać się nawet w najtrudniejszej sytuacji. Dotyczy to zarówno głównego bohatera, Andrzeja Kmicica, jak i bohatera zbiorowego, czyli całego narodu.
