Potop - streszczenie

Tom I

Zima roku 1654/55 Żmudź, część Litwy. Wschodnie tereny Rzeczpospolitej pustoszy wojna z Rosją. Umiera senior rodu Billewiczów, Herakliusz. W testamencie, jaki zostawił, zapisuje rękę swej wnuczki, Oleńki, chorążemu orszańskiemu, Andrzejowi Kmicicowi, z którego ojcem łączyła go znajomość. Opiekę nad panną powierza lokalnej szlachcie, zwanej laudańską. W styczniu 1655 roku Kmicic przybywa do Wodoktów, by poznać Oleńkę. Młodzi przypadają sobie do gustu. Razem z Kmicicem przyjeżdżają jego oficerowie i przyjaciele. Zatrzymują się w dworze w Lubiczu, również odziedziczonym w spadku przez pana Andrzeja. Urządzają tam burdy i pijatyki. Kmicic spotyka się z Oleńką, planują ślub, jednak nagle musi wyjechać tłumić bunt mieszczan w Upicie. W tym czasie jego kompani giną w bójce z Butrymami, lokalną szlachtą. Kmicic krwawo mści ich śmierć – najeżdża Wołmontowicze, zaścianek zamieszkany przez Butrymów, mordując mieszkańców i paląc ich domy. Po początkowym chaosie szlachta stawia opór i zwycięża, ludzie Kmicica giną, a Andrzej chroni się w dworze Oleńki. Dziewczyna zrywa zaręczyny i karze mu odejść.
Kilkanaście tygodni później Kmicic wraca i próbuje uprowadzić pannę. Na drodze staje mu pan Michał Wołodyjowski, pułkownik, który dowodził miejscową szlachtą w wojnie z Rosją i ranny w rękę, leczył się w jednym z dworów. Wołodyjowski i Kmicic staczają pojedynek na szable, Kmicic zostaje ciężko ranny. Po kilku tygodniach Wołodyjowski otrzymuje listy od księcia Janusza Radziwiłła nakazujące formowanie oddziałów na wojnę. Dostaje też list dla Kmicica. To Wołodyjowski ma zdecydować, czy mu go wręczyć – książę słyszał o warcholstwach pana Andrzeja i woli pozostawić decyzję panu Michałowi. Wołodyjowski odwiedza Kmicica, i wiedząc, że Oleńka nadal go kocha, radzi mu by zasługami na nowej wojnie