Powieść "Trzej muszkieterowie" Aleksandra Dumas to pierwsza część trylogii, opowiadającej o przygodach czterech muszkieterów: Atosa, Portosa, Aramisa i D'Artagnana. Wydawana była w odcinkach w francuskim dzienniku "Le Siecle" od marca do lipca 1844 roku. Jeszcze w tym samym roku ukazało się jej wydanie książkowe. Zdobyła ogromną popularność na całym świecie i odbiła swe piętno na kulturze, popularyzując określony typ powieści historyczno-przygodowej, nazwanej powieścią płaszcza i szpady. Stworzył także nowego bohatera: człowieka kierującego się kodeksem honorowym, lecz wpadającego w tarapaty przez brawurę lub zwykłe zbiegi okoliczności. W powszechnej świadomości istnieje dewiza bohaterów: "Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego".
"Trzej muszkieterowie" to powieść płaszcza i szpady, łącząca w sobie elementy powieści przygodowej, historycznej i romansu. Gatunek ten był bardzo popularny w XIX wieku, współcześnie jednak raczej nie powstają nowe dzieła tego typu. Istotnym wątkiem, występującym w utworach w tym gatunku, są intrygi, często polityczne, wykorzystujące postaci szpiegów, którzy licznie pojawiają się w "Trzech muszkieterach". Wątków romansowych jest kilka, główny dotyczy królowej Anny i diuka Buckingham. Bohaterowie powieści płaszcza i szpady często wyruszają w jakąś podróż, i to podczas niej napotykają wiele przygód - tak dzieje się u Dumasa, bowiem muszkieterowie otrzymują misję udania się do Londynu. Wydarzenia często są dramatyczne i można znaleźć między nimi pojedynki, porwania, ucieczki i sytuacje pozornie bez wyjścia. Czyny bohaterów są heroiczne i brawurowe, narażają oni swoje życie bądź dla ratowania innych, bądź dla własnego honoru, bądź po prostu dla przeżycia jakiejś przygody. Język, którego używa Dumas, nie jest stylizowany na ten używany w czasach, kiedy dzieje się powieść, co było jednym z powodów dużej popularności powieści. Archaizacja języka prowadzi do trudności w odbiorze, tego uniknął pisarz.
Wątek główny skupia się na losach D'Artagnana, który jako młody człowiek opuszcza swój rodzinny dom i zostaje muszkieterem w służbie króla. Tytuł odnosi się do przyjaciół bohatera: Atosa, Portosa i Aramisa. Powieść jest pewna humoru i ironii. D'Artagnan jest naiwnym i biednym 18-latkiem, jego koń przypomina rumaka Don Kichota, jego szpada jest złamana. Ma romantyczne pojęcie o odwadze i honorze. Muszkieterowie to grupa notorycznie pijanych i wpadających w tarapaty uwodzicieli, którzy od swych bogatych kochanek wyciągają pieniądze. Król to zdradzany przez królową imbecyl, zaś muszkieterowie zamiast działać dla niego, są lojalni królowej, która z kolei pisze do swego brata w Hiszpanii, by napadł na Francję. Sama romansowała z diukiem Buckinghamu, więc muszkieterowie zostają wysłani w dziwaczną misję obrony honoru królowej. Z kolei diuk jest egoistycznym narcyzem, który uważa się za chodzący ideał, a królową uwodzi, grożąc, że wywoła wojnę między ich państwami, by wysłano go do Francji w celu pertraktacji pokojowych, a wtedy będzie blisko niej. Postawa muszkieterów, którzy podchodzą do swych zadań poważnie i kierują się honorem na tle absurdu wydarzeń potęguje efekt komiczny.
Inspirację do napisania powieści Dumas zaczerpnął z pamiętników Charlesa de Batza, muszkietera z Gaskonii. Zaczerpnął z nich liczne wydarzenia oraz poznał szczegółowo żołnierskie życie. Pisarz zdecydował się jednak akcję swojego dzieła umieścić w innym, bardziej dramatycznym czasie. W tym celu czerpał z pamiętników tamtej epoki oraz wiadomości, jakie przekazywał mu August Maquet, historyk, z którym stale współpracował. Innymi źródłami, do których przyznaje się Dumas we wstępie powieści są "Memoires de Monsieur d'Artagnan" G. de Courtilz de Sandras - tytułowy bohater relacjonuje w nich spotkanie z trzema muszkieterami. Dumas zainspirował się tą informacją i podjął dalsze poszukiwania, dokonując w końcu odkrycia imion muszkieterów, w rękopisie pt. "Memoire de M. le comte de la Fere". Dumas nie wiedział jednak, że „Memoires de Monsieur d'Artagnan” to fikcja, a nie relacja historyczna. Czasy, w których toczy się akcja "Trzech muszkieterów", naznaczone były walką o władzę między królem Ludwikiem XIII a kardynałem Richelieu. Dumas świetnie oddaje relacje między poszczególnymi grupami bohaterów, np. niechęć, jaką żywiły do siebie konkurencyjne oddziały muszkieterów podległych królowi i tych podległych Richelieu. Pisarz fałszuje prawdę historyczną o bohaterach powieści: postać kardynała ukazuje jako wyzbytego zasad moralnych intryganta, a w istocie był to skuteczny dyplomata i polityk o niezwykłej inteligencji. Także postać króla nie została oddana wiernie historycznej prawdzie: pisarz spotęgował jego nieudolność, zarówno w polityce, jak i w związku z królową. Postacią historyczną, która została tylko nieznacznie przekształcona, jest Anna Austriaczka, królowa - autor wychwala jednak jej zalety, takie jak honor, dumę i, oczywiście, niezwykłą piękność. Wiernie oddał panią de Chevreuse, powiernicę królowej, kapitana de Treville'a i Johna Feltona. Główni bohaterowie: D'Artagnan, Atos, Portos i Aramis, bazują na faktycznie istniejących postaciach. Wzorem dla D'Artagnana był Charles de Batz de Castelmore d'Artagnan, królewski muszkieter, jednak aktywny w czasach nieco późniejszych. Wzorem Atosa był Armand de Sillegue d'Athor d'Autievelle, dla Portosa - Isaac de Portau, natomiast dla Aramisa - Henry d'Aramitz. Bohaterami w pełni fikcyjnymi są Milady de Winter i Rochefort, zwolennicy kardynała Richelieu.
Czas akcji: panowanie Ludwika XIII – XVII wiek
Miejsce akcji: Francja