Motyw pracy jest kluczowy dla utworu. Główni bohaterowie wcielają w swoje życie dwa pozytywistyczne hasła – pracy organicznej i pracy u podstaw. Pierwsza oznacza wspólny wysiłek całego społeczeństwa (organizmu) na rzecz ekonomicznego rozwoju polskiej gospodarki. Druga – konsekwentną pracę nad polepszaniem warunków życia najniższych warstw społecznych. Każda z tych prac miała na celu wzmocnienie polskiego narodu, stopniowe „wzrastanie w siłę” i doprowadzenie do momentu, gdy naród będzie miał wystarczające zaplecze, by po raz kolejny zawalczyć o wolność. Młodości Obareckiego i Bozowskiej przyświecają te właśnie ideały. Obydwoje otrzymują gruntowne wykształcenie, jemu udaje się ukończyć studia medyczne, ona udziela korepetycji a potem wyjeżdża na wieś i rzuca się w wir pracy. Gdyby nie choroba, przypuszczalnie Bozowskiej udałoby się przynajmniej częściowo wpłynąć na warunki życia chłopów (edukowanie najmłodszych). Obarecki rozpoczyna swoją „karierę” w podobny sposób, ale przegrywa z ignorancją miejscowej elity i własną, rosnącą stopniowo bezradnością. Ostatecznie bohater rezygnuje z ideału pożytecznej, twórczej i postępowej pracy po śmierci nauczycielki.
