„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” to pierwsza polska powieść nowożytna. Także jej główny bohater – Mikołaj był w literaturze polskiej zupełnie nową postacią. Przy pomocy historii Doświadczyńskiego autor zdystansował się do barokowej konwencji romansu i połączył elementy powieści przygodowej, satyrycznej i obyczajowej.
Przypadki Mikołaja Doświadczyńskiego to swego rodzaju traktat o własnej głębokiej przemianie. Każdy ma na nią szansę, pod warunkiem, iż będzie bardzo pragnął tego by znaleźć własne miejsce w życiu.
Bohater uczy się na własnych kolejnych doświadczeniach, co w życiu jest dobre a co złe i co może przynieść pożytek a co wprost przeciwnie – może zaszkodzić.
Bohatera poznajemy jako małego nieśmiałego chłopca, zalęknionego, karmionego strasznymi historiami i opowieściami, z którymi jako małe dziecko nie potrafił sobie poradzić. Dalej widzimy jak Mikołaj przeistacza się w młodzieńca pełnego złych manier i chęci korzystania z życia za wszelką cenę. Na koniec widzimy dojrzałego już mężczyznę, który zmienił się w dobrego człowieka.
Jego poszukiwania mogą być wskazówką dla każdego, kto utracił w pogoni za własnym szczęściem i pieniędzmi – rozeznanie między dobrem a złem i między tym kim chciałby być a tym jakim powinien być, by akceptowało go otoczenie.