Wioskę Lipce opuszcza stara żebraczka, Agata. Do kobiet, pracujących w polu przy wykopywaniu ziemniaków pod nadzorem Hanki Borynowej, przybiega Józka, córka Boryny. Padła krowa, przyprowadzona z pastwiska w lesie. Do domu wraca Maciej Boryna, jednak krowy nie udaje się uratować. Boryna jest wdowcem, wiosną zmarła jego żona. Chłop martwi się, że bez żony jego gospodarstwo niszczeje. Wieczorem idzie do sołtysa omówić wyznaczoną na następny dzień wizytę w sądzie. Sołtys i jego żona doradzają mu powtórny ożenek. Kandydatką jest Jagna, najpiękniejsza panna we wsi. Nazajutrz Boryna jedzie do Tymowa, najbliższego miasta, na rozprawę sądową. Jewka, kobieta, która mieszkała u niego zeszłej zimy i pomagała w gospodarstwie, oskarża go, że jest ojcem jej dziecka. Boryna zaprzecza. Wcześniej odbywają się inne rozprawy, Bartek Kozioł, chłop z Lipiec, odpowiada za kradzież świni z gospodarstwa matki Jagny, Marcjanny Pacześ zwanej Dominikową. Po rozprawach Boryna i matka Jagny wspólnie wracają do domu.
Niedziela. Wszyscy mieszkańcy wsi biorą udział we mszy w kościele. Bardzo ważny czuje się Kuba, który za złowione w lesie ptaki dostał od księdza pieniądze. Parobek Boryny przepycha się przed sam ołtarz, tam gdzie stoją najbogatsi gospodarze. Po mszy ludzie rozchodzą się do domów. W czasie obiadu u Borynów wybuch kłótnia – mąż Hanki, Antek, wypomina ojcu, że ciągle musi dla niego pracować. Młody Boryna chce by ojciec podzielił majątek i dał mu jego część. Maciej ani myśli to zrobić. Wieczorem Kuba idzie do karczmy. Żyd obiecuje zapłacić mu za zwierzynę, upolowaną w lesie. Namawia go też do podkradania owsa Borynie. W sąsiedniej izbie karczmy Antek naradza się z kowalem (mężem córki Boryny), który także rości sobie prawa do majątku.
Mieszkańcy Lipiec jadą na jarmark do Tymowa. Antek i Hanka Borynowie sprzedają świnie i ziarno. Stary Boryna idzie do pisarza sądowego, sporządzić skargę na dwór za padłą krowę. Wracając kupuje Józce kolorową chustę, ale spotyka Jagnę i to jej wręcza ten prezent. Jednocześnie prosi dziewczynę, by nie wybierała pochopnie kandydata na męża. Po rozstaniu z Jagną Boryna rozmawia z kowalem. Zięć domaga się podziału majątku. Boryna obiecuje mu cielaka. Życie na wsi wraca w utarte tory, kończą się ostatnie jesienne prace w polu. Jagna i jej brat Szymek jadą po kapustę. W czasie powrotnej drogi Antek pomaga wyciągnąć wóz z błota, zaprasza też Jagnę na tańce. Do domu Jagny wpada Jambroży. To posłaniec Boryny, przychodzi wybadać, czy Maciej ma szansę zaręczyć się z Jagną. Dominikowa chce, by przyszły mąż zapisał jej córce część swojej ziemi i zgadza się na zaręczyny. Po wyjściu Jambrożego wpada Józka i zaprasza Jagnę do Borynów na obieranie kapusty.
Obieranie i szatkowanie kapusty odbywa się w głównej izbie chałupy Borynów. Zaproszone zostały najbogatsze panny ze wsi, ponieważ Boryna to najzamożniejszy gospodarz w Lipcach. Spotkanie jest okazją do wymiany plotek, śmiechów i żartów. Obecny jest także Antek, który szatkuje obieraną przez dziewczęta kapustę. Jagna i Antek wymieniają się spojrzeniami, podobają się sobie. W chałupie Boryny pojawia się też Roch, tajemniczy przybysz, który odwiedza Lipce raz na kilka lat. Roch opowiada wzruszającą opowieść o piesku Pana Jezusa. Po zakończonym obieraniu kapusty Antek odprowadza Jagnę do domu. Idą objęci wpół.
W całych Lipcach mówi się o planowanych zmówinach (zaręczynach) Boryny i Jagny. Boryna wysyła do domu Dominikowej swatów. Mają się porozumieć w sprawie warunków, na jakich odbędą się zaręczyny. Wysłannikami są wójt i sołtys, ceremonia przebiega zgodnie ze starą tradycją. Swaci przychodzą z wódką i targują się o córkę gospodyni, jak o krowę. Dominikowa nalega, by Boryna przepisał na Jagnę część swojej ziemi. Ceremonia kończy się w karczmie, gdzie Maciej podejmuje wszystkich wódką. Obecni w karczmie chłopi dowiadują się, że dziedzic sprzedał las na Wilczych Dołach, do którego oni rościli sobie prawo.
Początek listopada. Dzień Zaduszny, Kuba i Witek, parobcy Boryny, wpłacają w kościele na wypominki za swoich krewnych, Witek jest sierotą, ale nie chce być gorszy od innych i podaje zmyślone imiona. Potem oboje idą na cmentarz, odwiedzić groby poległych w Powstaniu Styczniowym. Kuba opowiada Witkowi o walkach powstańczych. Boryna przepisuje na Jagnę sześć morg swojej najlepszej ziemi. Wieść o ślubie ojca nie podoba się Antkowi, niezadowolona jest także Józka. Antek martwi się nie tylko o majątek, ale o samego siebie, ponieważ jest zakochany w Jagnie. Dochodzi do bójki syna z ojcem. Rozzłoszczony Boryna wyrzuca rodzinę Antka z chałupy. Antek z Hanką przenoszą się do jej ojca, Bylicy.
W chałupie Paczesiów ruszają przygotowania do wesela, ale Jagna nie cieszy się z ceremonii. Zabawa jest bardzo huczna, zaproszono najbogatszych gospodarzy z Lipiec i sąsiednich wsi. Uroczystość trwa dwa dni. W stajni Borynów leży chory Kuba. W lesie postrzelił go borowy. Do chorego przychodzą Ambroży i Jagustynka. Radzą, by Kuba jechał do szpitala, bo jeśli nie, to umrze. Jagna z Boryną przenoszą się do chałupy Macieja. Kuba umiera.
Tom II „Zima”
Antek z Hanką i dziećmi mieszkają w okropnej nędzy w chałupie Bylicy. Antek nie chce pracować, nie mają pieniędzy, dlatego muszą sprzedać krowę. Za zarobione pieniądze spłacają długi. Hanka dostaje od żony organisty wełnę do przędzenia. Antek podejmuje pracę w tartaku. Nadzorcą jest tam Mateusz, który także kocha się w Jagnie. Dochodzi między nimi do zatargów, w końcu wybucha bójka. Antek wrzuca Mateusza do stawu. Mieszkańcy Lipiec szykują się do Wigilii, dzieci wypatrują pierwszej gwiazdki. Do Borynów przychodzi Jagustynka, przekazała gospodarstwo dzieciom i nie ma się gdzie podziać. Witek i Józka, najmłodsza córka Boryny, idą do obory by posłuchać, czy zwierzęta mówią ludzkim głosem. Cala wieś zbiera się na pasterkę. W czasie nabożeństwa Antek umawia się z Jagną.
Boże Narodzenie, Jagna nie może zapomnieć o Antku, do Borynów przychodzą goście, by porozmawiać o najnowszych plotkach – Magda organistów, wygnana przez nich za zajście w ciążę, urodziła dziecko w kościelnej kruchcie. Mówią też o bójce Antka z Mateuszem o Jagnę. Wieczorem do Boryny przychodzą pomniejsi gospodarze lipeccy, by poprosić go o poparcie w sporze z dworem o las. Boryna wykręca się, nie chce stawać przeciwko dworowi. Liczy, że zostanie zaproszony na spotkanie dziedzica z wójtem we młynie. Ale spotkanie odbywa się bez Boryny. Do chałupy Macieja przychodzi brat dziedzica, Jacek, wypytując o Kubę. Wieczorem do obory, gdzie Jagna doi krowy, zagląda Antek. Prosi by wyszła do niego do przełazu, obiecuje, że będzie tam czekał co wieczór. Trzech Króli – gospodarze odwiedzają karczmę. Wójt wyprawia chrzciny. Chłopi rozmawiają o wyrębie lasu. Antek godzi się z Mateuszem, jednocześnie przewodzi grupie młodych, którzy chcą siłą przeciwstawić się wyrębowi. Do karczmy przychodzi Boryna z Jagną. Antek tańczy z macochą, wściekły Boryna przerywa zabawę i zabiera żonę do domu.
Po incydencie w karczmie Maciej ciężko choruje, nie odzywa się do żony. Pilnuje ją na każdym kroku i podejrzewa o zdradę. Do Borynów przychodzą Jagustynka i kowal, podjudzają Macieja przeciwko Jagnie. Ta otwarcie buntuje się przeciwko mężowi. Skłóconych Borynów próbuje pogodzić ksiądz, odwiedzający ich z kolędą. Maciej pozostaje głuchy na te prośby. Jagustynka spotyka się z Antkiem i podburza go przeciwko ojcu.
Hanka razem z najbiedniejszymi kobietami ze wsi i swoim ojcem wybiera się do lasu po chrust. Błądzą w gęstwinie, Hankę podwozi wracający do domu Boryna. Prosi synową, by przyszła do niego po żywność Wieczorem Hanka widzi łunę nad wsią. Tego samego wieczoru kobiety zbierają się w chałupie Kłębów, przychodzą kolędnicy z niedźwiedziem. Po wyjściu od Kłębów Jagna spotyka się z Antkiem, idą razem do brogu niedaleko chałupy Boryny. Kochanków śledzi Maciej, podpala bróg, w którym się ukryli. Nazajutrz Jagna ucieka do matki. Zwaśnionych małżonków próbują godzić wójt i sołtys. Hanka idzie do kościoła, potem wstępuje do Boryny. Maciej daje jej żywność i prosi by dbała o gospodarkę, jeśli jemu by się coś stało. Antek zostaje publicznie upomniany przez księdza, dawni znajomi odsuwają się od niego.
Zbliża się wiosna. Jagna wraca do Boryny, ale zgoda małżonków jest tylko pozorna. Maciej traktuje Jagnę jak służącą, zmusza ją do ciężkiej pracy, nieustannie dochodzi do kłótni. Borynowa ciągle spotyka się z Antkiem. Chłopi dowiadują się, że wynajęci przez dziedzica robotnicy rąbią las. W czasie narady w karczmie mieszkańcy Lipiec postanawiają iść do lasu i rozprawić się z robotnikami. Na czele gromady staje Boryna. W lesie dochodzi do bójki z dworskimi. Do lasu przybywa też Antek, ma strzelbę i chce zabić ojca. Boryna bije się z borowym. Borowy uderza Macieja kolbą i roztrzaskuje mu głowę. Widzi to Antek, odrzuca strzelbę i dusi borowego. Mieszkańcy Lipiec wygrywają bitwę o las.
Tom III „Wiosna”
Nadchodzi wiosna, do Lipiec wraca stara Agata, krewniaczka Kłębów, która spędziła zimę żebrząc na odpustach i po dworach. Kobieta zdziwiona jest spokojem i ciszą, panującymi we wsi, na polach nikt nie pracuje. Okazuje się, że wszyscy chłopi siedzą w więzieniu, zostali aresztowani po bójce z robotnikami, wycinającymi las. Ciężko chory Boryna leży w domu, jego stan nie poprawia się. W jego chałupie mieszka Hanka, wprowadziła się tam zaraz po bójce chłopów z dworskimi w lesie. Hanka prowadzi gospodarstwo teścia i nieustannie kłóci się z Jagną i kowalem. Jagna nie dba o ciężko chorego męża, kowalowie chcą jak najszybciej podzielić majątek Boryny. Do chałupy przybywa Roch i przynosi wiadomości od aresztowanego Antka, który poleca Hance, by dbała o gospodarstwo, a na Wielkanoc zabiła świnię. Boryna odzyskuje na chwilę przytomność, mówi Hance by za wszelką cenę broniła Antka i zdradza jej, gdzie ukrył pieniądze. Hanka zabija świnię, kowalowie żądają połowy mięsa. Jagustynka opowiada Hance o biedzie, w jakiej żyją ubogie kobiety z Lipiec, których mężowie siedzą w więzieniu. Roch zastanawia się, jak można pomóc lipieckim kobietom.
Cała wieś szykuje się do świąt Wielkanocnych. Na Lipce spada nowe nieszczęście – wichura zrywa dachy w kilku domach, między innymi u Weronki, siostry Hanki. Weronce pomaga ksiądz, sąsiadka pozwala jej przenocować w chałupie a inne gospodynie przynoszą jedzenie. Hanka odnajduje pieniądze Boryny, schowane w zbożu. W Wielką Niedzielę wszystkie kobiety jadą do siedzących w więzieniu mężów. Hanka wraca późno w nocy, jest bardzo smutna. Antek przyjął ją niechętnie. W Lany Poniedziałek ktoś włamuje się do komory w chałupie Borynów. Hanka nie ma wątpliwości, że to robota kowala, cieszy się, że wcześniej zdołała wynieść pieniądze. Jagna spotyka się z Jasiem, synem organistów, jest nim zauroczona. Młody człowiek ma zostać księdzem. Jagusia zaczyna romansować z wójtem.
Na Podlesiu, posiadłości dziedzica, wybucha tajemniczy pożar. Nikt z Lipiec nie spieszy na pomoc. Hanka rodzi kolejne dziecko. Do jej ojca, starego Bylicy, który został w zwalonym domu Weronki, wprowadza się brat dziedzica, pan Jacek. Chce mu płacić komorne.
Kobietom z Lipiec, które bez mężczyzn nie radzą sobie z uprawą ziemi, pomagają chłopi z sąsiednich wsi. Namówił ich Roch. Tydzień po Wielkanocy z więzień wracają chłopi. Powoli życie we wsi zaczyna wracać do normy. Wśród zwolnionych nie ma Antka, ciąży na nim zarzut zabójstwa, dlatego pozostał w areszcie. Zwaloną chałupę Weronki ogląda Mateusz, znający się na budownictwie. Twierdzi, że dom jest w tak złym stanie, że nie warto go odbudowywać, lepiej postawić nowy.
Z wojska mają wrócić brat Antka, Grzela i Jasiek, mąż Tereski. Na kobietę pada blady strach, w czasie nieobecności męża związała się z Mateuszem. Brat dziedzica, Jacek, obiecuje Weronce, że znajdzie dla niej drewno na budowę nowej chałupy. Wójtowie kłócą się a potem biją z Kozłami, oskarżając ich o nieustanne kradzieże. We wsi krąży wiadomość, że dziedzic sprzeda Podlesie Niemcom, by spłacić długi. Synowie Dominikowej, Szymek i Jędrzych coraz silniej buntują się przeciwko władzy matki. Chcą samodzielnie uprawiać ziemię.
Hankę odwiedza Roch, mówiąc, że można wykupić Antka z więzienia. Potrzeba na to pięćset rubli. Hanka bierze pieniądze starego Boryny i decyduje, że trzeba sprzedać część rzeczy z gospodarstwa. Dominikowa jedzie z Jagną i wójtem do miasta, by przepisać cały majątek na córkę. Kobiety, wracające z pola, spotykają pijanych Jagnę i wójta, leżących na drodze niedaleko wsi.
Boże Ciało. Chłopi z Lipiec rozmawiają o sprzedaży Niemcom Podlesia. Pojawia się pomysł, by porozumieć się z dziedzicem i w zamian za ziemię na Podlesiu oddać mu las. Niektórzy chłopi chcą przepędzić Niemców, planujących zakup ziemi. Rej wodzi Mateusz. Hanka dostaje pismo w sprawie wykupu Antka. Awantura u Dominikowej – jej syn Szymek chce się żenić z Nastką i żąda pieniędzy na zapowiedzi. Matka wypędza go z domu. Świadkiem awantury jest Jagna, potem wychodzi z domu, by spotkać się z Mateuszem. Grupa chłopów idzie do obozu Niemców, by groźbami zmusić ich do rezygnacji z kupna Podlesia. W ostatniej chwili udaje się uniknąć awantury.
Hanka dostaje wiadomość, że mąż wróci za trzy dni. Idzie o tym powiedzieć Borynie. Maciej czuje się trochę lepiej. Po wsi rozchodzi się wiadomość, że Niemcy wyniosą się z Podlesia, a dziedzic dogada się z Lipcami. Nadchodzi dzień powrotu Antka, ale mąż Hanki nie wraca. Nocą budzi się stary Boryna. Idzie w pole, by siać i tam umiera.
Tom IV „Lato”
Hanka i pozostali krewni dowiadują się o śmierci Boryny. Rozpoczynają się przygotowania do pogrzebu. Mateusz robi trumnę. Wszyscy mieszkańcy wsi żałują krewnych zmarłego, wszyscy oprócz Jagny. Hanka marzy o spłaceniu spadkobierców i przejęciu całego gospodarstwa. Cała wieś żegna zmarłego Macieja Borynę, na pogrzebie pojawia się nawet dziedzic. Potem Hanka urządza okazałą stypę.
Dzień świętych Piotra i Pawła. W Lipcach organizowany jest odpust. Niemcy wynoszą się z Podlesia. Dziedzic skłonny jest porozumieć się z chłopami w sprawie zamiany lasu za ziemie na Podlesiu. Antek nadal nie wrócił z więzienia. Jagna znowu spotyka syna organisty, Jasia. Wśród żebrzących na odpuście nędzarzy Hanka ze wstydem dostrzega swego ojca, starego Bylicę. Chłopi zastanawiają się nad ofertą dziedzica, dotyczącą zamiany gruntów.
Hanka i pozostali spadkobiercy spotykają się, by rozmawiać o podziale majątku po Borynie. Dochodzi do kłótni z kowalem. U Borynów pojawia się wójtowa z zawiadomieniem, że syn Boryny, Grzela, utopił się. Dochodzi do awantury wójtowej z Jagną. Rozłoszczona Hanka wyrzuca Jagusię z domu. Nazajutrz wójt przynosi wiadomość, że Antek wkrótce wróci do domu.
Antek pojawia się, przynosi prezenty dla żony. Ogląda gospodarstwo i chwali Hankę, że tak umiejętnie je prowadziła. Wieczorem u Borynów pojawiają się znajomi Antka. Chcą wybrać go na nieformalnego przywódcę wsi. Sprzeciwia się kowal, twierdząc, że Antka czeka proces za zabójstwo i nieuchronna kara więzienia.
Mąż Hanki wraca do pracy w gospodarstwie, orząc pole spotyka Jagustynkę. Dowiaduje się, że stara wróciła do swojej rodziny. Po skończonej pracy Antek odwiedza kowala. Ten radzi mu uciekać przed czekającym go procesem do Ameryki. Potem spotyka się z Jagną. Dochodzi do ostatecznego rozstania. Antek zwierza się ze swoich rozterek żonie. Hanka mówi, by nie ważył się uciekać zagranicę, obiecuje, że poczeka na niego, kiedy będzie siedział w więzieniu.
Dzięki wstawiennictwu Mateusza i Antka, syn Dominikowej Szymek bierze od dziedzica kawałek ziemi na Podlesiu. Urządza tam gospodarstwo, w ciężkiej pracy pomagają mu znajomi. Mateusz stawia im niewielką chałupę. Szymek i Nastka biorą ślub.
U Borynów Józka zaczyna chorować na ospę. Opiekuje się nią Witek. Nadchodzą letnie burze, w czasie jednej z nawałnic od uderzenia pioruna zapala się stodoła wójtów. Szymka i Nastkę odwiedza Jagna, daje im pieniądze. W drodze powrotnej dziewczynę zaczepiają Mateusz i wójt. Jagna przepędza obu, myśli tylko o Jasiu, synu organistów, który ma wkrótce przyjechać na wakacje.
Do Lipiec przyjeżdża naczelnik, by zmusić chłopów do uchwalenia podatku na budowę szkoły. Szkoła ma być rosyjska, mieszkańcy nie chcą płacić. Domagają się polskiej szkoły. Naczelnik zmusza wszystkich do głosowania imiennego. Wyniki są sfałszowane, szkoła w Lipcach ma powstać.
Wracając do domu z zebrania, Antek spotyka Żyda, który mówi, że kontrakt na budowę szkoły już dawno był podpisany. Potem Boryna rozmawia z dziedzicem, któremu zarzuca, że to panowie winni są nieszczęść ludu. Dochodzi do kłótni. Potem Antek spotyka Jagnę, rozmawiającą z Jasiem organistów. We wsi pojawiają się żandarmi, by aresztować Rocha za nauczanie polskiego i historii. Dzięki ostrzeżeniu jednego z chłopów, Rochowi udaje się uciec. Zbliżają się żniwa. Z wojska wraca Jasiek, mąż Tereski. Dowiaduje się o związku żony z Mateuszem, ale jej przebacza. Stara Agata umiera w chałupie u krewniaków, Kłębów. Jaś spotyka się dalej z Jagną. Rozzłoszczona organiścina krzyczy na dziewczynę, wypominając jej romanse z Antkiem, Mateuszem i wójtem. Z Lipiec rusza pielgrzymka do Częstochowy – wybiera się na nią Hanka, kilka innych kobiet oraz Jasio. Dominikowa ma dość plotek dotyczących romansów Jagny, dochodzi do bójki z córką.
We wsi grucha wiadomość, że aresztowano wójta, bo z kasy znikło pięć tysięcy rubli. Urzędnikowi skonfiskowano cały majątek, resztę brakującej kwoty mają dopłacić chłopi. Mieszkańcy obarczają winą Jagnę, dochodzą do wniosku, że to na nią wójt przepuścił cały majątek. Postanawiają wyrzucić dziewczynę ze wsi. Po radę idą do Antka, ten nie chce się mieszać. Jedynie Mateusz staje po stronie Jagny. Ale to nic nie daje, gromada wsadza dziewczynę na wóz z gnojem, bije dotkliwie i wywozi ze wsi. Tuż po dokonaniu samosądu nadchodzi burza. Nazajutrz rozpoczynają się żniwa. Jagna i Dominikowa leżą chore w chałupie Szymka, pod opieką Nastki. Odwiedza je stary żebrak, przynosząc specjalną wodę, która ma pomóc Jagusi wrócić do zdrowia.
