Szatan z siódmej klasy - Problematyka

Powieść Kornela Makuszyńskiego można nazwać „młodzieżowym kryminałem” z ciekawym wątkiem przygodowym. Motyw detektywistyczny zdecydowanie wysuwa się na pierwszy plan powieści. Większość bohaterów młodzieżowych powieści Makuszyńskiego to postaci bystre, sprytne, doskonale radzące sobie z rozmaitymi życiowymi problemami („Szaleństwa panny Ewy”, „Panna z mokrą głową”). Adaś posiada każdą z tych cech, autor obdarza go dodatkowo umiejętnością analizowania faktów, dociekliwością i odwagą. Młody detektyw zdążył już zyskać szkolną sławę ze względu na swe „szatańskie” umiejętności. Zagadka starego dworu jest dla chłopca poważnym wyzwaniem, które może potwierdzić opinię profesora o jego umiejętnościach lub – po ewentualnej porażce – nauczyć go pokory. Główne motywacje Adasia to ciekawość i chęć przeżycia prawdziwej przygody. W miarę rozwoju śledztwa bohater pojmuje, że zabawa w detektywa nie jest jedynie „przygodą”, ale przynosi realne niebezpieczeństwo rodzinie Gąsowskich i jemu samemu. Mimo obaw chłopiec kontynuuje śledztwo.

Warto zauważyć, że w swych działaniach Adaś posługuje się przede wszystkim zdobytą wcześniej wiedzą i chłodną, naukową analizą (brak np. brutalnych scen przemocy – prócz pierwszego, niefortunnego spotkania ze złodziejem, zakończonego zresztą jedynie wielkim guzem bohatera). Jego śledztwo polega na odkrywaniu wiedzy – historycznych, językowych i literackich śladów ukrywanych m.in. w starych dokumentach. Oczywiście, przydają się i typowo harcerskie umiejętności (orientacja w terenie, podchody i śledzenie złodzieja, umiejętność pływania itp.), ale najważniejszą cechą bohatera jest posiadanie chłonnego, analitycznego umysłu.

Śledztwo to jednocześnie wielka, wakacyjna przygoda odbywająca się na łonie bujnej przyrody i pięknego, jeszcze przedwojennej krajobrazu Wileńszczyzny. Wymarzona rozrywka dla kilkunastoletniego chłopca, któremu marzy się znalezienie skarbu, zdobycie sławy i uczuć pięknej rówieśniczki. Makuszyński maluje wątek pierwszej miłości bohaterów w sposób delikatny i humorystyczny. Wanda Gąsowska nie jest jedynie biernym obiektem uczuć, stara się pomóc Adasiowi, podsuwa mu trafne pomysły (poszukiwania zaginionych dokumentów), a w razie potrzeby dzielna dziewczyna potrafi o własnych siłach zanieść rannego do domu. Wartość pierwszego, niewinnego uczucia podkreśla zakończenie powieści. Adaś przekazuje znaleziony skarb państwu Gąsowskim, dając jednocześnie do zrozumienia, że sam ceni bardziej uczucie ich córki.

Adaś Cisowski to postać wzorowa, obdarzona szeregiem zalet (odwaga, wiedza, skromność, konsekwencja, uczynność itp.). W kreacji tego bohatera przejawia się subtelny dydaktyzm Makuszyńskiego, prezentującego młodemu czytelnikowi sympatyczny i godny naśladowania wzorzec osobowy.