Średniowiecze w Europie trwało ponad 10, a w Polsce 5 wieków.
Ideologią średniowiecza był teocentryzm, czyli podporządkowanie Bogu wszystkich ludzkich spraw. Bóg, i wszystko, co było z nim związane, stał w centrum działań, poszukiwań i zainteresowań ówczesnego człowieka. Pierwiastki religijne miały też dominujący wpływ na naukę, literaturę i sztukę średniowiecza.
Filozofia średniowiecza
1. Augustynizm – koncepcja św. Augustyna (354-430). Oficjalna filozofia katolicka przed tomizmem. Człowiek jest zawieszony pomiędzy Ziemią a Niebem, dobrem a złem. Celem życia człowieka jest poznanie Boga i swej duszy. Jedynie w Bogu można znaleźć prawdziwe szczęście, bo to od Niego zależy ludzki los. To od Boga zależy kto dostąpi szczęścia duszy oraz Bożej koncepcji zbawienia świata. Wartości wewnętrzne to miernik wielkości człowieka.2. Tomizm – kierunek filozoficzny opracowany przez Tomasza z Akwinu (1226-1274). Przystosował on filozofię Arystotelesa do potrzeb teologii chrześcijańskiej. W roku 1879 uznano tomizm za oficjalną doktrynę Kościoła katolickiego. Każdy człowiek znajduje się na dokładnie określonym szczeblu tzw. drabiny bytów. Jego przeznaczenie jest usiłowanie wzniesienia się wyżej, przez co musi przez całe życie walczyć z pokusami upadku, prowadzącymi do wynaturzenia jego powołania i istoty. Św. Tomasz opracował 5 dowodów na istnienie Boga:
1. "z ruchu" (ex motu) – skoro świat jest w ruchu, to musi istnieć Bóg jako Czysty Akt, Pierwszy Poruszyciel;
2. "z przyczynowości sprawczej" (ex ratione causae efficientis) – istnieją przyczyny i skutki, musi istnieć jakaś 1 przyczyna, od której wszystko się zaczęło
3 "z przygodności i konieczności" (ex possibili et necessario) przypadki nie istnieją, zawsze są jakieś ukryte przyczyny
4 "ze stopni doskonałości" (ex gradibus perfectionis) – są różne stopnie doskonałości, czyli byty mniej lub bardziej doskonałe oraz Bóg – absolutna doskonałość.
5) droga "z celowości rzeczy" (ex gubernatione rerum), w świecie istnieje jakiś, ład, celowość, musi więc być jakaś rozumna istota celowości
3. Franciszkanizm – program wiary, która płynie prosto z serca, jest prosta, radosna. Opiera się na miłości do świata i wszystkich stworzeń. Jest to uczucie poddane ewangelicznym nakazom braterstwa, ubóstwa, pokory i miłosierdzia. Św. Franciszek z Asyżu ( 1182-1226) propagował ruch moralnej odnowy w świecie pełnym okrucieństwa. Kwiatki św. Franciszka z Asyżu – zbór legend z życia świętego
Uniwersalizm, w średniowiecznej Europie panowały:
- jeden wspólny ustrój: feudalizm;
- jeden wspólny język: łacina;
- jedna wspólna religia: katolicyzm;
- scholastyka;
- jedna dominująca idea: teocentryzm;
- stałe wzorce osobowe: asceta, rycerz chrześcijański, doskonały władca;
- jednakowe style w sztuce: romański (do poł. XIII w.) oraz gotycki;
- czytelne dla całej Europy symbole, motywy i sformułowania: taniec śmierci, symbolika kolorów, roślin, zwierząt, kamieni szlachetnych itp.
Europejczyk to przede wszystkim chrześcijanin, poczucie narodowe znalazło się na dalszym planie. Każdy wykształcony człowiek mógł bez problemu jeździć po całej Europie, porozumiewać się, dlatego tak popularne były wówczas podróże i studia za granicą, podróże. Na porządku dziennym było korzystanie z naukowego i literackiego dorobku innych, bo wszystko było pisane po łacinie. W średniowieczu nie znane było pojęcie „plagiatu”. Twórcy miał swoimi dziełami wyrażać chwałę i wielkość Boga, więc były one nie podpisywane, artystyczny dorobek była to wspólna własność.
Szkolnictwo i nauka w średniowieczu
Scholastyka stworzona przez św. Augustyna („uwierz, abyś zrozumiał”), propagowała racjonalne wyjaśnianie prawd wiary. Ostateczny autorytet stanowiły: Biblia, dzieła Ojców Kościoła i pisma Arystotelesa. Przeprowadzając rozumowe dowody konkretnych prawd wiary stosowano logikę w rozumieniu Arystotelesa, czyli naukę o zasadach prawidłowego myślenia i wyciągania wniosków.W średniowieczu nauczano siedmiu sztuk wyzwolonych, które były podzielone na: trivium (gramatyka, dialektyka i retoryka) oraz quadrivium (arytmetyka, astronomia, geometria i muzyka). Po ukończeniu tych 2 stopni można było zacząć studia na medycynie, teologii lub prawie.
Architektura
Styl romański obowiązujący do połowy XIII wieku. Głównie sztuka religijna związana z zakonami benedyktynów i cystersów. Budowano kościoły i klasztory o prostych i masywnych bryłach, kształtowane według zasad geometrii. sklepienia krzyżowe i kolebkowe, łuki półkoliste, grube mury, małe okna,Styl gotycki związany z kulturą rycerską, miejską i zakonną. System szkieletowy w architekturze, typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi, zamki i zespoły miejskie.
Wzorce osobowe średniowiecza
Święty-asceta – życie podporządkowane i poświęcone Bogu, zupełne wyrzeczenie się doczesnych spraw, skrajne ubóstwo, absolutna pokora (św. Aleksy).Chrześcijański rycerz – wzór chrześcijańskich cnót, głęboko wierzący, życie podporządkowane Bogu i swojemu władcy jako namiestnikowi Boga na ziemi, wierny, honorowy, niezłomny, odważny, walczący w obronie wiary (Roland).
Idealny władca – następca Boga na ziemi, wszystkie jego czyny mają przynieść dobro ojczyźnie i poddanym, ceni wierność i honor, sprawiedliwy, rozważny, mądry, kontaktuje się z Bogiem przez sny i widzenia, zawsze podejmuje właściwe i trafne decyzje (Bolesław Śmiały, Karol Wielki).
Główne gatunki literackie średniowiecza
Kronika – utwór dziejopisarski typowy obok rocznika dla średniowiecza, zawierający opis wypadków przeszłych lub współczesnych autorowi; pisana po łacinie, np. Kronika Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza.Żywot - legendy o życiu i dokonaniach świętych. Bardzo często były połączone w większe zbiory jako historie o życiu wielu świętych, np. Złota legenda J. de Voragine.
Kazanie (homilia) - przemówienie o religijnej treści, wygłaszane w czasie nabożeństwa, wyjaśniające fragmenty tekstów religijnych i zawierające pouczenia o charakterze moralnym; kazania średniowieczne mówiły o realiach codziennego życia, by lepiej zilustrować nauki moralne, np. Kazania gnieźnieńskie.
Dialog – utwór literacki napisany w formie rozmowy dwóch lub więcej postaci, z przeznaczeniem do teatru, np. Posłuchajcie, bracia miła.
