Czy dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego traktować w kategoriach historii literatury, czy raczej historii prawa i myśli społecznej? Dzisiaj pojawiają się tego typu pytania, ale dawniej obie dziedziny nie były od siebie tak odległe. Retorzy wymieniają Frycza, jako wybitnego pisarza, który sprzyjał retoryce inwencyjnej (zwracanie uwagi na inwencję, czyli wynajdowanie tematów lub sposobów wypowiedzi). Nie dbając o elokucję (styl) w przejrzysty sposób przekazywał ważne problemy epoki.
Mirosław Korolko zauważył, że Andrzej Frycz Modrzewski uprawiał różne mowy (formy oratorskie), pisał listy, traktaty polemiczne, jak i formy „emendacyjne” i „wylwiczne”, będące pierwowzorami dzisiejszych esejów naukowych. Zawsze jednak Frycz łączył literackie formy z precyzją naukową.
Dzieło „Commentariorum de Republica emendanda libri quinque... primus de Moribus, secundus de Legibus, tertius de Bello, quartus de Ecclesia, quintus de Schola (Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć... pierwsza O obyczajach, druga O prawach, trzecia O wojnie, czwarta o Kościele, piąta O szkole)” jest niewątpliwie jego dziełem życia. Fryczowi zależało na polepszaniu i udoskonalaniu istniejącego stanu rzeczy, czyli ustroju, praw i mechanizmów rządzenia Rzeczypospolitą. Choć miał wielu poprzedników był oryginalnym myślicielem, który przedstawiał taką wizję państwa, która mogłaby dać szanse na harmonijny rozwój.
Trzeba wspomnieć, że opinie Frycza, które wyraził w dziele, są poglądami na funkcjonowanie społeczeństwa i obyczajów bliskimi poglądom kaznodziejów kalwańskich. W pierwszej księdze autor poświęcił uwagę obyczajom. Oświeconej władzy pragnął powierzyć kontrolę obyczajów, stawiał za cel powołanie urzędu cenzora, który miałby czuwać nad dziećmi, kobietami, małżeństwem i handlem. W księdze tej autor także wyraził swą niechęć do rozgrywek.
Cała publicystyka ma wiele wspólnego z myślami reformacyjnych myślicieli. W Księdze drugiej, „O prawach”, czytamy: „Są tedy obyczaje niby źródłem i początkiem, z którego mają powstawać i wypływać prawa”. Tę księgę poświęcił znaczeniu prawa, normom prawnym, sądom i niesprawiedliwej karze za zabójstwo (mężobójstwo). Księga trzecie, „O wojnie”, - jak zauważają komentatorzy – jest księga o pokoju, gdyż poglądy Frycza są pacyfistyczne i w dodatku oparte na dziełach starożytnych i średniowiecznych. Przypomniał autor podział na wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, jak i wyrażania opinię, że udział w wojnie jest ostatecznością. Najwięcej kontrowersji wzbudziły jednak dwie inne księgi, które ukazały się drukiem dopiero w 1554 roku w Szwajcarii. Księga „O Kościele” okazała się tak kontrowersyjna, że nie znalazła się nawet w polskim przekładzie dzieła Frycza przez Cypriana Bazylika z 1577 roku.
Kontrowersje wzbudziło kilka kwestii postawionych przez Frycza. Krytykowano przede wszystkim księgę „O szkole”, w której poza pochwałą szkoły i nauczycielstwa, zawierała kwestie sporne dotyczące chociażby finansowania oświaty. Autor proponował by odbywało się to z pieniędzy kościelnych, różnych dochodów i beneficjów: „Wiele można by pomóc uczącej się młodzieży z dochodów klasztorów, ponieważ w nich przebywa często niewielu mnichów, a dochody ich są bardzo znaczne”. Podobnie traktowała była inna księga – „O Kościele”. Frycza chciał obiektywnie ukazać sprawy teologiczne, tkwić po żadnej ze stron. Mimo to krytykowano go za mowę „O wysłaniu posłów na Sobór”, gdzie napisał: „Sobór reprezentuje cały Kościół. W nim mają prawo uczestniczyć, zabierać głos, wydawać sąd w sprawach spornych nie tylko duchowni, ale i świeccy”.
„O poprawie Rzeczypospolitej” jest gruntowną analizą państwa chrześcijańskiego, praw obywatelskich, struktury społecznej. Głównymi założenia Frycza są:
1. „Królowie ustanowieni są dla ludu, a nie dla królów”.
2. Prawo musi być zatwierdzone przez obywateli wszystkich stanów, którzy będą wobec tego prawa równi.
3. Chłop i mieszczanin mogą odwoływać się do trybunału państwowego, gdyż są wolnymi obywatelami.
4. Urzędy publiczne powinny być dostępne dla ludzi wszystkim stanów (bez prawa dziedziczenia).
5. Nie można uchylać się od pracy. Jeśli ktoś nie może pracować, to wyznacza się pomocniczych „opiekunów biednych”.
6. Chłop powinien posiadać ziemię na własność.
7. Edukacja powinna być ogólnodostępna i prowadzona w języku narodowym przez państwo, a nie w języku obcym przez Kościół.
8. Kościół narodowy, który byłby niezależny od Rzymu, ma być kierowany przez synod biskupów wybranych przez lud.
9. Utrzymanie za wszelką cenę pokoju, ale na wypadek wojny warto mieć silną, przeszkoloną armię.
10. Człowiek jest z natury dobry, dlatego można zaufać jego naturze.
11. Tolerancja religijna.
Mirosław Korolko zauważył, że Andrzej Frycz Modrzewski uprawiał różne mowy (formy oratorskie), pisał listy, traktaty polemiczne, jak i formy „emendacyjne” i „wylwiczne”, będące pierwowzorami dzisiejszych esejów naukowych. Zawsze jednak Frycz łączył literackie formy z precyzją naukową.
Dzieło „Commentariorum de Republica emendanda libri quinque... primus de Moribus, secundus de Legibus, tertius de Bello, quartus de Ecclesia, quintus de Schola (Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć... pierwsza O obyczajach, druga O prawach, trzecia O wojnie, czwarta o Kościele, piąta O szkole)” jest niewątpliwie jego dziełem życia. Fryczowi zależało na polepszaniu i udoskonalaniu istniejącego stanu rzeczy, czyli ustroju, praw i mechanizmów rządzenia Rzeczypospolitą. Choć miał wielu poprzedników był oryginalnym myślicielem, który przedstawiał taką wizję państwa, która mogłaby dać szanse na harmonijny rozwój.
Trzeba wspomnieć, że opinie Frycza, które wyraził w dziele, są poglądami na funkcjonowanie społeczeństwa i obyczajów bliskimi poglądom kaznodziejów kalwańskich. W pierwszej księdze autor poświęcił uwagę obyczajom. Oświeconej władzy pragnął powierzyć kontrolę obyczajów, stawiał za cel powołanie urzędu cenzora, który miałby czuwać nad dziećmi, kobietami, małżeństwem i handlem. W księdze tej autor także wyraził swą niechęć do rozgrywek.
Cała publicystyka ma wiele wspólnego z myślami reformacyjnych myślicieli. W Księdze drugiej, „O prawach”, czytamy: „Są tedy obyczaje niby źródłem i początkiem, z którego mają powstawać i wypływać prawa”. Tę księgę poświęcił znaczeniu prawa, normom prawnym, sądom i niesprawiedliwej karze za zabójstwo (mężobójstwo). Księga trzecie, „O wojnie”, - jak zauważają komentatorzy – jest księga o pokoju, gdyż poglądy Frycza są pacyfistyczne i w dodatku oparte na dziełach starożytnych i średniowiecznych. Przypomniał autor podział na wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, jak i wyrażania opinię, że udział w wojnie jest ostatecznością. Najwięcej kontrowersji wzbudziły jednak dwie inne księgi, które ukazały się drukiem dopiero w 1554 roku w Szwajcarii. Księga „O Kościele” okazała się tak kontrowersyjna, że nie znalazła się nawet w polskim przekładzie dzieła Frycza przez Cypriana Bazylika z 1577 roku.
Kontrowersje wzbudziło kilka kwestii postawionych przez Frycza. Krytykowano przede wszystkim księgę „O szkole”, w której poza pochwałą szkoły i nauczycielstwa, zawierała kwestie sporne dotyczące chociażby finansowania oświaty. Autor proponował by odbywało się to z pieniędzy kościelnych, różnych dochodów i beneficjów: „Wiele można by pomóc uczącej się młodzieży z dochodów klasztorów, ponieważ w nich przebywa często niewielu mnichów, a dochody ich są bardzo znaczne”. Podobnie traktowała była inna księga – „O Kościele”. Frycza chciał obiektywnie ukazać sprawy teologiczne, tkwić po żadnej ze stron. Mimo to krytykowano go za mowę „O wysłaniu posłów na Sobór”, gdzie napisał: „Sobór reprezentuje cały Kościół. W nim mają prawo uczestniczyć, zabierać głos, wydawać sąd w sprawach spornych nie tylko duchowni, ale i świeccy”.
„O poprawie Rzeczypospolitej” jest gruntowną analizą państwa chrześcijańskiego, praw obywatelskich, struktury społecznej. Głównymi założenia Frycza są:
1. „Królowie ustanowieni są dla ludu, a nie dla królów”.
2. Prawo musi być zatwierdzone przez obywateli wszystkich stanów, którzy będą wobec tego prawa równi.
3. Chłop i mieszczanin mogą odwoływać się do trybunału państwowego, gdyż są wolnymi obywatelami.
4. Urzędy publiczne powinny być dostępne dla ludzi wszystkim stanów (bez prawa dziedziczenia).
5. Nie można uchylać się od pracy. Jeśli ktoś nie może pracować, to wyznacza się pomocniczych „opiekunów biednych”.
6. Chłop powinien posiadać ziemię na własność.
7. Edukacja powinna być ogólnodostępna i prowadzona w języku narodowym przez państwo, a nie w języku obcym przez Kościół.
8. Kościół narodowy, który byłby niezależny od Rzymu, ma być kierowany przez synod biskupów wybranych przez lud.
9. Utrzymanie za wszelką cenę pokoju, ale na wypadek wojny warto mieć silną, przeszkoloną armię.
10. Człowiek jest z natury dobry, dlatego można zaufać jego naturze.
11. Tolerancja religijna.
