Literatura II wojny światowej

Najsłynniejszym pokoleniem poetów i pisarzy II wojny światowej jest pokolenie urodzonych około roku 1920, nazywane POKOLENIEM KOLUMBÓW (od tytułu powieści Romana Bratnego "Kolumbowie rocznik 20"). Należą do tego pokolenia między innymi:
- K.K. Baczyński,
- T. Gajcy,
- T. Borowski,
- M. Białoszewski,
- G. Herling-Grudziński,
- R. Bratny,
- Z. Herbert,
- K. Krahelska,
- T. Różewicz.

Prócz debiutujących w czasie wojny i zaraz po mamy pisarzy już uznanych, do których należą: Mieczysław Jastrun, Czesław Miłosz oraz Jerzy Zagórski. Dwa najważniejsze tomy poezji, które ukazały się po wojnie to: "Niepokój" (1947) T. Różewicza i "Ocalenie" (1945) Cz. Miłosza.

Temat zagłady Żydów podejmowali wielokrotnie: L. Buczkowski ("Czarny potok"), H. Grynberg, B. Wojdowski, J. Stryjkowski - podejmuje temat żydowski, ale w kontekście czasów za panowania cesarza Franciszka Józefa ("Austeria", "Sen Azrila").

Poezja okresu II wojny światowej jest silnie katastroficzna, na przykładzie utworów K.K. Baczyńskiego możemy mówić o apokalipsie spełnionej, obecne są też motywy romantyczne. Tadeusz Gajcy (młody polonista) reprezentuje zaś motywy barokowe, Wierzyński natomiast uderza w ton podniosły, retoryczny, posługuje się tradycyjną wersyfikacją, przesłania temat formą. Na tle poetów wyróżnia się W. Broniewski ("Ballady i romanse" 1945). 

Jeżeli chodzi o prozę to głównie są to opowiadania (zbiór T. Borowskiego "Pożegnanie z Marią" i "Kamienny świat", "Medaliony" Z. Nałkowskiej, "Opowiadania wybrane" K. Filipowicza), pamiętniki ("Pamiętnik z powstania  warszawskiego" M. Białoszewskiego, "Dzienniki" Z. Nałkowskiej), powieści obozowe i nie tylko ("Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego, "Dymy nad Birkenau" S. Szmaglewska, "Jezioro Bodeńskie" S. Dygat, "Kolumbowie rocznik 20" R. Bratny), proza paradokumentalna ("Zdążyć przed Panem Bogiem" H. Krall, "Rozmowy z katem" K. Moczarski, "Medaliony" Z. Nałkowska, "Kamienie na szaniec" A. Kamiński). Proza z okresu wojennego miała na celu dokładne opisanie rzeczywistości, życia obozowego, czy w okupowanych miastach, czy na wsiach polskich i granicznych ("Malowany ptak" J. Kosiński), cechuje ją z reguły brak emocjonalności, zawieszenie odautorskiego komentarza, brak oceny i wartościowania. Proza ta zakładała suche podanie faktów, miała opisać dramatyczne wydarzenia, dehumanizację, odarcie z godności, relację kat-ofiara i relację, jak ofiara staje się katem dla słabszych. Ocena moralna postępowania ludzi w warunkach, takich jakie miały miejsce w obozach pracy podczas II wojny światowej jest niemożliwa i niesprawiedliwa. Sporo kontrowersji wywołały opowiadania obozowe T. Borowskiego, w których bohater ma na imię tak, jak autor (ale nie jest z nim tożsamy!) i jest cyniczny, walczy o swoje, nie jest współczujący, pragnie przeżyć, nawet jeśli oznacza to wysłanie na śmierć innych.

Proza paradokumentalna tworzyła zbiór opowieści ludzi, którzy przeżyli obóz. Autorzy ograniczali się do stawiania pytań, całkowicie zawieszali komentarz. Efektem są tak wstrząsające relacje, jak w "Medalionach" ("Profesor Spanner", "Przy torze kolejowym", "Dno"), celem takiej twórczości było też poznanie psychiki kata, jak ma to miejsce w "Rozmowach z katem" K. Moczarskiego, w których bohaterem jest Jurgen Stroop - SSman, likwidator getta warszawskiego.

Literatura emigracyjna

Równocześnie z literaturą w Polsce powstawała literatura emigracyjna. Do twórców tych należeli m.in.:

- W. Gombrowicz ("Trans-Atlantyk" rzecz o Polaku na obczyźnie, uwikłaniu w niedojrzałość),
- J. Tuwim ("Kwiaty polskie"),
- J. Lechoń,
- M. Kuncewiczowa,
- Teodor Parnicki (reprezentujący nurt powieści historycznej "Srebrne orły" 1943),
- Arkady Fiedler ("Dywizjon 303").