W epoce średniowiecza, przesiąkniętej kultem Boga, wiary i religii, niezwykle ważne miejsce zajmowały postacie świętych, których postawa i losy służyły niejednokrotnie jako parenetyczny wzorzec. Zaczęły powstawać utwory opisujące żywoty świętych; ich wzniosłe czyny, męczeństwo i poświecenia zostawały uwiecznione, aby przetrwać do następnych epok. Takie utwory nazywamy hagiograficznymi.
Jakimi cechami powinien charakteryzować się typowy żywot świętego? Rozważymy to na podstawie średniowiecznej „Legendy o świętym Aleksym”, dotyczącej losów męczennika i ascety. Utwór ten powstał prawdopodobnie ok. połowy XV wieku w formie pisanej, zaś w formie ustnej pochodzi z V-VI wieku z terenów Syrii.
Pierwszym elementem treści, który powinien znajdować się w hagiografii, jest prolog, czyli wypowiedź autora, który podaje przyczyny i motywy kierujące nim podczas pisania utworu, a także prosi Boga o pomoc, a czytelników o wyrozumiałość w razie popełnienia błędów lub okazania niedostatecznego talentu, pozwalającego na godne opisanie żywota tak wspaniałej postaci.
Dalej następuje opis narodzin świętego i jego cudownego dzieciństwa oraz młodości- okresów, kiedy pojawiają się pierwsze objawy wspaniałości. Aleksy był jedynym męskim potomkiem bogatego książęcego rodu rzymskiego, już za młodu przewyższał w cnotach swoich rodziców i rówieśników.
Następnym elementem jest opis małżeństwa świętego, często związanego ze ślubem czystości. Aleksy, zgodnie z wolą swoich rodziców, pojął za żonę królewnę Famijanę, jednak przysiągł Bogu dochowanie czystości, więc w noc poślubną, za zgodą współmałżonki, opuścił rodzinny dom, wymykając się potajemnie przez okno. Mamy tu do czynienia z kolejną charakterystyczną częścią żywota- wątkiem ucieczki z domu.
W dalszych częściach utworu czytelnik może poznać historie o cudach, czynionych przez świętego za życia, a także powodowanych jego relikwiami. Podczas umartwień z pomocą zjawia się Aleksemu Matka Boska. U grobu Aleksego, już po jego śmierci, dochodzi do wielu niezwykłych, nierzeczywistych zdarzeń, dzwony same zaczynają bić, a „zapach” ciała zmarłego uzdrawia chorych. List, który w chwili śmierci Aleksy ścisnął w dłoni nie mógł być wydobyty przez nikogo poza żoną. Próbowały tego dokonać wielkie osobistości, takie jak Papież i Cesarz, lecz bezowocnie.
Ważną częścią składową żywota świętego jest opis jego umartwień oraz męczeństwa. Aleksy oddaje cały swój majątek biednym, a sam wybiera dolę tułacza i żebraka. Szesnaście lat spędził, leżąc na progu kościoła. Ascezy, które praktykował, były tak skrajne, że interweniowała sama Matka Boska, pragnąca ulżyć świętemu. Zmieniając ciągle miejsce pobytu, Aleksy trafia na dwór swojego ojca, gdzie nierozpoznany przez rodzinę, żyje w biedzie, szykanowany i poniżany przez lokatorów.
Hagiografia zawierać musi koniecznie także opis śmierci świętego, której towarzyszą cuda i dziwy. Przeważnie dopiero po śmierci bohatera, świat dowiaduje się o jego życiu i wspaniałych religijnych czynach. Tak samo dzieje się w przypadku św. Aleksego.
„Legenda o św. Aleksym” prezentuje parenetyczny wzorzec ascety, który modlitwę i duchowe poszukiwanie Boga przedkładał nad bogactwa i przyjemności ziemskiego życia. Widzimy tutaj odbicie filozofii św. Augustyna i teocentryzmu epoki. Historia św. Aleksego miała stać się dla współczesnych lekcją pobożności, przykładem właściwej hierarchii wartości, a sam Aleksy jest wzorem idealnego ascety, człowieka świadomie umartwiającego się w imię osiągnięcia świętości.. Legenda o św. Aleksym spełnia wszystkie wymogi klasycznego żywotu świętego.
2.Jakimi cechami powinien charakteryzować się święty? Wzór średniowiecznego ascety na podstawie „Legendy o św. Aleksym”.
W epoce średniowiecza, przesiąkniętej kultem Boga, wiary i religii, niezwykle ważne miejsce zajmowały postacie świętych, których postawa i losy służyły niejednokrotnie jako parenetyczny wzorzec. Zaczęły powstawać utwory opisujące żywoty świętych; ich wzniosłe czyny, męczeństwo i poświecenia zostawały uwiecznione, aby przetrwać do następnych epok. Ludzie potrzebowali wskazówek, jak postępować w doczesnym życiu, co czynić, aby zasłużyć na królestwo niebieskie.
Idealny święty średniowiecza powinien cechować się kilkoma istotnymi cnotami.
Pierwszą z nich jest pobożność – św. Aleksy ze średniowiecznej legendy cale swoje życie i wszystkie poczynania kierował ku Bogu. Myślał o nim przez cały czas.
Wzorowy święty musi także umartwiać swoje ciało. Aleksy oddawał się tak drastycznym i skrajnym umartwieniom, że z pomocą zjawiła się Matka Boska, chcąca ulżyć mu w cierpieniu. Przez szesnaście lat leżał na progu kościoła, wyzbył się zupełnie majątku i żył w skrajnym ubóstwie, tułając się po świecie i żebrząc, cierpiąc chłód, głód i liczne choroby. Zrezygnował zatem z dóbr doczesnych, stawiając ponad ziemskie przyjemności i rozrywki dojście do zbawienia i świętości.
Prawdziwy święty powinien także zachować czystość. Aleksy zgodnie z nakazem rodziców poślubił królewnę Familianę. W noc poślubną Aleksy potajemnie uciekł z domu za zgodą małżonki, dochowując danej Bogu obietnicy.
W żywocie świętego poza ascezą i świadomą rezygnacją z majątku, pojawia się także wątek męczeństwa. Aleksy poniżany jest przez ludzi podczas swojej tułaczki, a gdy przypadkowo trafia do domu rodziców, nikt go nie rozpoznaje. Żyje więc w ubóstwie, poniżany przez lokatorów, którzy „wylewają nań pomyje”.
Zarówno życiu, jak i śmierci świętego towarzyszą liczne cudowne zjawiska. Aleksemu ukazuje się Matka Boska, a po jego śmierci u grobu dzieją się różne cuda: dzwony same zaczynają bić, a „zapach” ciała zmarłego uzdrawia chorych. List, który w chwili śmierci Aleksy ścisnął w dłoni nie mógł być wydobyty przez nikogo poza żoną. Próbowały tego dokonać wielkie osobistości, takie jak Papież i Cesarz, lecz bezowocnie.
Idealny święty powinien kierować się w życiu zasadami głoszonymi przez wielkiego średniowiecznego filozofa, świętego Augustyna, który uważał, że dusza ludzka cechuje się dualizmem, rozdarciem miedzy tęsknotą za niebem, a pokusami ziemskiego istnienia. Według Augustyna jedynym istotnym i dobrym celem egzystencji jest myśl o życiu przyszłym i kontemplacja, czyli rozmyślanie o Bogu.
Dziś, z perspektywy współczesnego czytelnika, ilustracja czynów Aleksego może wydawać się nieco absurdalna. Jednakże w średniowieczu głoszącym teocentryzm, dualizm świata (zło i dobro, piekło i niebo, kara i nagroda, grzech i cnota, jasność i ciemność), chwałę Boga, kult chrześcijaństwa, wizję nadejścia śmierci (słynne hasło „memento mori”, a także motyw „danse macabre”), św. Aleksy stał się prawdziwym parenetycznym wzorcem, godnym naśladowania. Zycie podobne do tego, jakie wiódł święty, miało zapewnić łaskę Boga i życie wieczne w niebie.
